1. Wprowadzenie
Europa Środkowa, obejmująca państwa o zróżnicowanej strukturze gospodarczej i strategicznym położeniu na styku Wschodu i Zachodu, stoi dziś przed szeregiem wyzwań, które wymagają zdecydowanych i skoordynowanych działań. Gospodarcze i energetyczne problemy, z jakimi mierzy się region, wynikają zarówno ze światowych przemian, jak i z lokalnych uwarunkowań historycznych, społecznych oraz politycznych. Transformacja energetyczna, będąca nieodłącznym elementem walki ze zmianami klimatu i realizacji celów zrównoważonego rozwoju, wymaga ogromnych inwestycji w infrastrukturę przesyłową (energii elektrycznej, gazu ziemnego), moce wytwórcze w zakresie odnawialnych źródeł energii (OZE) i innowacyjne technologie. Jednocześnie napięcia geopolityczne, takie jak wojna na Ukrainie, wzmocniły potrzebę dywersyfikacji źródeł oraz kierunków dostaw surowców energetycznych i uniezależnienia się od importu nośników energii od zewnętrznych dostawców, w tym głównie Federacji Rosyjskiej.
Na tym tle gospodarki regionu muszą mierzyć się z dodatkowymi wyzwaniami, takimi jak inflacja, rosnące koszty energii elektrycznej, zmiany w łańcuchach dostaw oraz zwiększone wymagania w zakresie modernizacji przemysłu. Kluczowe stają się nie tylko działania na poziomie krajowym, ale również regionalna współpraca, której celem jest stworzenie zintegrowanego i odpornego systemu gospodarczego oraz energetycznego. Jednocześnie Europa Środkowa ma szansę wykorzystać swoją pozycję jako mostu między Wschodem a Zachodem, stając się liderem w rozwoju zielonych technologii i wdrażaniu innowacji, które mogą przyciągnąć międzynarodowe inwestycje.
W tekście zostanie przeanalizowana sytuacja gospodarcza oraz energetyczna państw Europy Środkowej (Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Chorwacja, Słowenia, Bułgaria, Rumunia), a także zostaną wskazane zarówno trudności, które mogą spowolnić procesy transformacyjne, jak i na możliwości, jakie niesie ze sobą dynamiczny rozwój nowych technologii oraz zmieniające się realia gospodarcze i energetyczne. Region ten, choć wciąż zmaga się z dziedzictwem przeszłości, dysponuje potencjałem, który – odpowiednio wykorzystany – może stać się fundamentem jego długofalowego sukcesu.
2. Sytuacja gospodarcza państw Europy Środkowej
2.1. Dynamika rozwoju gospodarczego po kryzysach
W 2024 r. gospodarki państw Europy Środkowej wykazywały zróżnicowaną dynamikę rozwoju, odzwierciedlającą zarówno skutki wcześniejszych kryzysów, jak i zdolności adaptacyjne tych państw do zmieniających się uwarunkowań międzynarodowych. Region ten wyróżniał się względną odpornością w porównaniu z wieloma innymi częściami Unii Europejskiej, choć wyzwania takie jak inflacja, napięcia geopolityczne oraz zmienność rynków nadal stanowiły istotne przeszkody.
Według prognoz Międzynarodowego Funduszu Walutowego (International Monetary Fund) średni wzrost PKB państw Europy Środkowej wyniósł w 2024 r. 1,8% wobec 1,1% państw UE (oczekiwania wzrostu PKB dla strefy euro były jeszcze niższe bo na poziomie 0,8%). Państwa Europy Środkowej w większości przypadków przewyższały tę średnią. Przykładem może być Polska, dla której prognozowano wzrost PKB w 2024 r. na poziomie 3,0%, z dalszym przyspieszeniem do 3,5% w 2025 r. Tak dobre wyniki wiążą się z poprawą konsumpcji prywatnej, większym napływem funduszy UE oraz stabilizacją sytuacji na rynku pracy.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych International Monetary Fund
Natomiast w odniesieniu do całej gospodarki Unii Europejskiej wzrost na poziomie 1,1% rok do roku, świadczy o umiarkowanym, lecz nierównomiernym ożywieniu. Był to efekt wojny na Ukrainie, gdyż państwa Europy Środkowej z uwagi na powiązania gospodarcze z Białorusią, Ukrainą oraz Rosją, a także bliskość geograficzną odczuły konflikt na wschodzie Europy bardziej niż inne państwa UE. Państwa Europy Środkowej w tym samym okresie osiągnęły zatem wyższy wzrost PKB wykazując większą dynamikę rozwoju w porównaniu do średniej UE. Podobny trend widoczny był w innych państwach regionu, w tym w Rumunii, gdzie wzrost gospodarczy również utrzymywał się powyżej średniej UE dzięki ekspansji sektora eksportowego oraz inwestycjom w infrastrukturę. Jednakże w niektórych państwach, takich jak Litwa, Łotwa i Estonia, tempo wzrostu pozostawało umiarkowane lub niższe od średniej UE, głównie z powodu ograniczonego popytu wewnętrznego oraz trudności związanych z wysokimi kosztami energii elektrycznej (kluczowa bolączka całej UE). W szczególności Estonia odczuwała skutki osłabienia sektora technologicznego, który w poprzednich latach był kluczowym motorem wzrostu. Inflacja, choć stopniowo wygasająca, nadal pozostawała wyzwaniem dla całego regionu, zwłaszcza w Bułgarii i na Węgrzech, gdzie ceny konsumpcyjne rosły szybciej niż w innych państwach UE. Wysokie koszty życia wpływały na ograniczenie siły nabywczej gospodarstw domowych, co częściowo hamowało dynamikę konsumpcji.
Pomimo tych wyzwań, państwa Europy Środkowej wykazały zdolność do dostosowania się do zmiennych warunków gospodarczych. Kluczowym czynnikiem wspierającym rozwój były fundusze UE z programów odbudowy po pandemii COVID-19, które przyczyniły się do wzrostu inwestycji w infrastrukturę, transformację energetyczną oraz sektor cyfrowy. W efekcie region ten utrzymał pozycję jednej z dynamiczniej rozwijających się części Europy, choć wyzwania związane z demografią oraz migracją będą wymagały dalszych reform w przyszłości. W efekcie dynamika rozwoju gospodarczego państw Europy Środkowej w 2024 r. pozostawała zróżnicowana, ale w większości przypadków korzystniejsza niż średnia dla całej Unii Europejskiej. Polska i Rumunia wyróżniały się jako liderzy wzrostu w regionie, podczas gdy państwa bałtyckie zmagały się z trudniejszymi warunkami gospodarczymi. Wspólnym wyzwaniem dla wszystkich państw pozostawało utrzymanie stabilności makroekonomicznej w obliczu globalnych i regionalnych napięć. Niemniej jednak uwzględniając prognozy na lata 2025-2026 można oczekiwać stabilności i wzrostu gospodarczego wyższego niż w całej UE.
2.2. Problematyka inflacji oraz zadłużenia publicznego
W 2024 r. państwa Europy Środkowej zmagały się z wyzwaniami inflacyjnymi i rosnącym zadłużeniem publicznym, które istotnie wpływały na stabilność ich gospodarek. Inflacja w regionie stopniowo wygasała, choć poziomy pozostawały zróżnicowane. W Polsce we wrześniu 2024 r. wskaźnik HICP wyniósł 6,3%, co było najwyższym poziomem w Unii Europejskiej, podczas gdy Czechy odnotowały inflację na poziomie 2,8%, a na Węgrzech spadła ona z 3,9% w maju 2024 r. do 3,0% we wrześniu 2024 r. Takie rozbieżności wynikały m.in. z różnic w polityce monetarnej, strukturze gospodarek oraz dynamice konsumpcji. Wysokie koszty energii elektrycznej i żywności nadal wywierały presję na ceny, szczególnie w państwach o niższym poziomie dochodów, takich jak Bułgaria i Rumunia. Co ważne kwestia inflacji pozostaje kluczowym czynnikiem wpływających na sytuację gospodarczą, gdyż w szczytowym momencie w latach 2022-2023 w wielu państwach tego regionu osiągnęła dwucyfrowe poziomy (np. Węgry: 25%, państwa bałtyckie: powyżej 20%). Głównymi czynnikami były wzrost cen energii elektrycznej, zakłócenia w łańcuchach dostaw oraz presja płacowa.
Jednocześnie zadłużenie publiczne w regionie rosło, odzwierciedlając zwiększone potrzeby finansowe związane z obsługą wcześniejszych zobowiązań, kosztami energetycznymi oraz inwestycjami wspierającymi odbudowę gospodarki. W Polsce państwowy dług publiczny na koniec III kw. 2024 r. osiągnął poziom 1,498 bln PLN, co oznaczało wzrost o 170 mld PLN w porównaniu do końca 2023 r. Relacja długu publicznego do PKB w Polsce wyniosła jednak 52,3%, pozostając poniżej średniej UE wynoszącej 81,5% oraz średniej dla strefy euro na poziomie 88,1%. Podobny poziom zadłużenia w relacji do PKB odnotowano w Czechach i Słowacji, choć w takich państwach jak Rumunia wskaźnik ten przekraczał regionalną średnią, co budziło obawy o stabilność fiskalną. Wysokie zadłużenie w regionie wynikało również z działań naprawczych po klęskach żywiołowych i konieczności finansowania transformacji energetycznej, wspieranej częściowo przez fundusze UE. Inflacja oraz zadłużenie publiczne pozostawały zatem kluczowymi wyzwaniami dla regionu, odzwierciedlając wpływ zarówno czynników wewnętrznych, jak i zewnętrznych.
2.3. Rola handlu międzynarodowego i integracji europejskiej w rozwoju regionu
Handel międzynarodowy i integracja europejska odegrały kluczową rolę w rozwoju regionu Europy Środkowej. Transformacja gospodarcza, która rozpoczęła się po upadku systemu socjalistycznego, była w dużej mierze wspierana przez otwarcie rynków oraz stopniowe włączanie się tych państw w globalne łańcuchy dostaw. Udział w handlu międzynarodowym umożliwił rozwój eksportu, zwłaszcza w takich sektorach jak przemysł motoryzacyjny, produkcja maszyn, usługi IT czy rolnictwo. Dzięki temu państwa Europy Środkowej stały się istotnymi partnerami handlowymi zarówno wewnątrz Unii Europejskiej, jak i poza nią.
Przystąpienie do Unii Europejskiej, które w przypadku większości tych państw miało miejsce w latach 2004-2013, zapewniło dodatkowy impuls rozwojowy, umożliwiając swobodny przepływ towarów, usług, kapitału i ludzi. Fundusze strukturalne i polityka spójności UE pozwoliły na realizację licznych inwestycji infrastrukturalnych, wspierając modernizację dróg, kolei, portów oraz rozwój sektora energetycznego i technologii cyfrowych. Ujednolicenie przepisów oraz dostęp do wspólnego rynku przyciągnęły również zagraniczne inwestycje bezpośrednie, co przyczyniło się do transferu technologii i wzrostu innowacyjności gospodarek regionu.
Państwa Europy Środkowej, dzięki wspólnym działaniom, skuteczniej konkurują na globalnym rynku i rozwijają projekty o znaczeniu transgranicznym. W efekcie handel międzynarodowy oraz członkostwo w UE przyczyniły się do zwiększenia konkurencyjności gospodarek regionu, poprawy jakości życia jego mieszkańców oraz stabilności polityczno-gospodarczej. Rozwój regionu Europy Środkowej pokazuje, jak ważną rolę w transformacji mogą odegrać otwartość gospodarcza i integracja w ramach szerszych struktur międzynarodowych. Z uwagi na trwającą wojnę oraz zasadniczo trudną sytuację gospodarczą w 2024 r. obserwowane było spowolnienie w handlu zagranicznym. Niemniej jednak warto wskazać, że w ocenie Komisji Europejskiej jest prognozowany wzrost wskaźników długu publicznego do PKB we wszystkich państw Europy Środkowej, co może wpływać na ich zdolności inwestycyjne i konkurencyjność na rynkach międzynarodowych.
Pomimo ogólnego rozwoju gospodarczego, państwa Europy Środkowej nadal borykają się z istotnymi nierównościami dochodowymi i regionalnymi. Stolice i regiony miejskie (np. Warszawa, Praga, Budapeszt) znacznie przewyższają pod względem dochodów i jakości życia obszary wiejskie, zwłaszcza w Bułgarii, Rumunii i państwach bałtyckich. Wyższe nierówności, mierzone wskaźnikiem Giniego, występują szczególnie w Bułgarii i Rumunii, podczas gdy Polska i Czechy charakteryzują się bardziej egalitarnym podziałem dochodów. Dodatkowym wyzwaniem jest emigracja zarobkowa, która osłabia potencjał demograficzny w mniej rozwiniętych regionach.
Co ważne państwa Europy Środkowej wykazały się znaczną odpornością w obliczu kryzysów ostatnich lat, jednak stoją przed wieloma wyzwaniami. Inflacja, zadłużenie publiczne, nierówności społeczne oraz uzależnienie od eksportu wymagają skoordynowanych działań na poziomie krajowym i UE. Kluczowe dla dalszego rozwoju regionu będą inwestycje w zrównoważony rozwój, transformację energetyczną oraz innowacje technologiczne, które pozwolą na wzmocnienie konkurencyjności w zmieniającej się globalnej gospodarce.
3. Transformacja energetyczna Europy Środkowej
3.1. Sytuacja energetyczna państw regionu
Państwa Europy Środkowej znajdują się dopiero na wstępnym etapie budowy nowych systemów energetycznych, w których kluczową rolę mają odgrywać OZE. W kontekście światowych wymagań związanych z dekarbonizacją gospodarki, a także zobowiązań wynikających z polityki klimatycznej Unii Europejskiej, region stoi przed ogromnym wyzwaniem, jakim jest przejście od wysokoemisyjnych paliw kopalnych, takich jak węgiel, czy ropa naftowa, na rzecz bardziej zrównoważonych i niskoemisyjnych źródeł energii (gaz ziemny). Jednocześnie zmieniające się realia geopolityczne, w tym napięcia związane z wojną na Ukrainie i potrzeba dywersyfikacji dostaw energii elektrycznej, dodatkowo komplikują ten proces, ale też zwiększają jego pilność.
Znaczenie energii jądrowej oraz gazu ziemnego w bilansach energetycznych państw Europy Środkowej jest obecnie przedmiotem dynamicznych zmian. Energia jądrowa, choć wymaga dużych nakładów inwestycyjnych i długiego okresu realizacji projektów, coraz częściej postrzegana jest jako stabilne źródło energii pozwalające na zmniejszenie emisji CO2. Jednak energia jądrowa również pozostaje istotnym elementem bilansu energetycznego w regionie. Jej znaczenie wynika z możliwości zapewnienia stabilności systemu elektroenergetycznego przy relatywnie niskich kosztach systemowych. Obecnie w Europie Środkowej funkcjonuje osiem elektrowni jądrowych (Bułgaria – 1; Czechy – 2; Węgry – 1; Rumunia – 1; Słowacja – 2; Słowenia – 1), w których działa łącznie 19 reaktorów. Mimo to państwa takie jak Polska, Litwa, Chorwacja i państwa bałtyckie nie posiadają jeszcze elektrowni jądrowych, co sprawia, że ich systemy elektroenergetyczne wciąż opierają się w dużej mierze na wysokoemisyjnych nośnikach energii, takich jak węgiel czy ropa naftowa. W szczególności Polska, Litwa i Chorwacja odczuwają brak tego rodzaju stabilnych i niskoemisyjnych mocy wytwórczych, co znacząco wpływa na tempo ich transformacji energetycznej. W związku z tym budowa nowych elektrowni jądrowych w tych krajach jest kluczowym elementem strategii dekarbonizacji w regionie. Natomiast gaz ziemny, dotychczas traktowany jako paliwo przejściowe w procesie transformacji, również zmienia swoją rolę, zwłaszcza w obliczu zmniejszania zależności od dostaw z Rosji. Proces ten wymaga ogromnych nakładów finansowych, ale sprzyjają mu spadek kosztów produkcji energii elektrycznej z niskoemisyjnych źródeł, takich jak wiatr czy fotowoltaika, oraz dynamiczny rozwój technologiczny w zakresie magazynowania energii i inteligentnych sieci energetycznych.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych International Energy Agency
Jednocześnie transformacja energetyczna państw regionu pozostaje w dużej mierze uzależniona od ich specyficznej struktury bilansu energetycznego. Wysokoemisyjne paliwa kopalne, takie jak węgiel, wciąż odgrywają istotną rolę, szczególnie w państwach takich jak Polska czy Czechy. W Polsce węgiel, będący od dziesięcioleci podstawą krajowego systemu energetycznego, ma znaczenie nie tylko gospodarcze, ale również polityczne i społeczne. Jego dominująca pozycja wpływa na bezpieczeństwo energetyczne państwa, ale równocześnie generuje wysokie koszty transformacji, zwłaszcza w kontekście starzejącej się infrastruktury energetycznej. Brak działających elektrowni jądrowych sprawia, że Polska stoi przed koniecznością budowy takiego obiektu, co stanowi istotne wyzwanie finansowe, technologiczne i organizacyjne. Jednocześnie rozwój projektów związanych z energią jądrową znajduje coraz większą akceptację społeczną, co daje szansę na sukces w tym zakresie.
W państwach Europy Środkowej udział OZE w całkowitym zużyciu energii pierwotnej (TPES) wynosi średnio 32%, co wskazuje na znaczące postępy, ale także ukazuje ogromne zróżnicowanie w podejściu poszczególnych państw do transformacji energetycznej. W 2020 r. najmniejszy udział OZE odnotowano w Polsce, gdzie system energetyczny wciąż opiera się głównie na węglu. Z kolei Łotwa wyróżnia się najwyższym udziałem OZE, w tym hydroenergetyki i biomasy, w bilansie energetycznym, co czyni ją liderem regionu w zakresie transformacji. Ponadto gaz ziemny, będący relatywnie czystszym paliwem kopalnym, zaczyna odgrywać kluczową rolę w strukturze energetycznej państw takich jak Łotwa czy Litwa, które równocześnie rozwijają OZE.
Centralnym wyzwaniem w procesie transformacji energetycznej pozostaje jednak rezygnacja z węgla, który w wielu państwach Europy Środkowej nadal odgrywa dominującą rolę w zapewnianiu bezpieczeństwa energetycznego. Podobna sytuacja występuje w Estonii, gdzie łupki bitumiczne stanowią aż 50% całkowitego zużycia energii pierwotnej. Jednak rosnąca świadomość społeczna, malejące koszty budowy i eksploatacji instalacji opartych na niskoemisyjnych źródłach energii oraz wzrost cen uprawnień do emisji CO2 sprawiają, że rentowność elektrowni węglowych znacząco spada. W efekcie wiele państw w regionie podejmuje decyzje o zamykaniu kopalń węgla, co w bezpośredni sposób przyspiesza dekarbonizację sektora energetycznego.
Źródło: opracowanie własne na podstawie International Energy Agency, Statistical Review of World Energy.
Transformacja energetyczna w Europie Środkowej wymaga również odpowiedniego wsparcia instytucjonalnego i finansowego. Środki z funduszy UE, takich jak Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji, są kluczowe w finansowaniu modernizacji sektora energetycznego oraz wspieraniu regionów szczególnie uzależnionych od węgla. Wdrożenie nowych technologii, w tym magazynów energii, inteligentnych sieci i infrastruktury do produkcji wodoru, jest niezbędne do zwiększenia elastyczności i efektywności systemów energetycznych.
Region Europy Środkowej stoi więc na progu historycznych przemian, które mogą nie tylko zmniejszyć jego uzależnienie od paliw kopalnych, ale także uczynić go liderem w zakresie innowacyjnych i zrównoważonych rozwiązań energetycznych. Jednak tempo i skala tych zmian zależą od zdolności poszczególnych państw do mobilizacji zasobów, skutecznej współpracy regionalnej oraz wykorzystania dostępnych technologii i funduszy. Transformacja energetyczna w Europie Środkowej wymaga zatem skoordynowanych działań, które będą uwzględniały zarówno rozwój OZE, jak i budowę nowych elektrowni jądrowych. Wdrażanie tych zmian będzie wymagało ogromnych nakładów inwestycyjnych, a także systematycznej współpracy na poziomie krajowym i regionalnym. Malejące koszty technologii niskoemisyjnych oraz zmieniające się podejście społeczne i regulacyjne stwarzają jednak możliwości przyspieszenia tego procesu, co może znacząco przyczynić się do zwiększenia konkurencyjności i bezpieczeństwa energetycznego regionu.
3.2. Bezpieczeństwo energetyczne kluczem do rozwoju gospodarczego
Bezpieczeństwo energetyczne stanowi jedno z kluczowych wyzwań dla państw Europy Środkowej, które muszą stawić czoła rosnącym wymaganiom związanym z transformacją energetyczną, zmniejszającą zależność od paliw kopalnych oraz zapewnieniem stabilnych dostaw energii. Region ten przez długie lata opierał się na importowanych nośnikach energii (węgiel, ropa naftowa, gaz ziemny), znajduje się w trakcie dynamicznych zmian, które mają na celu uniezależnienie się od niestabilnych rynków międzynarodowych, poprawę efektywności energetycznej oraz rozwój OZE. Bezpieczeństwo energetyczne w tym kontekście stało się fundamentem dla dalszego rozwoju gospodarczego, mającego na celu zapewnienie stabilności, konkurencyjności i zrównoważonego wzrostu w regionie.
Państwa Europy Środkowej zmagają się w dalszym ciągu z wyzwaniem dywersyfikacji źródeł oraz kierunków dostaw nośników energii. Wiele tych państw było i wciąż jest zależnych od dostaw gazu ziemnego i węgla, często importowanych z Rosji. Kryzys energetyczny, który wybuchł po 2022 r. na skutek pełnoskalowego ataku Rosji na Ukrainę, unaocznił, jak wielką wagę ma zapewnienie alternatywnych źródeł energii. Przemiany te wymuszają inwestycje w infrastrukturę energetyczną, w tym rozwój terminali regazyfikacyjnych, nowych interkonektorów z sąsiednimi państwami, a także większą integrację z rynkiem energetycznym Unii Europejskiej. Dzięki tym działaniom region staje się coraz bardziej odporny na zakłócenia dostaw energii, co stanowi fundament dla stabilności gospodarczej.
Jednakże transformacja energetyczna, mająca na celu zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych oraz przejście na OZE, stanowi duże wyzwanie dla regionu, szczególnie w kontekście przemian przemysłowych. Gospodarki Europy Środkowej, wciąż silnie oparte na węglu i innych paliwach kopalnych, muszą znaleźć sposób na dekarbonizację sektora energetycznego, jednocześnie nie naruszając fundamentów gospodarki. Wdrażanie zielonej energii, szczególnie w takich państwach jak Polska czy Czechy, wymaga ogromnych inwestycji w nowoczesne, niskoemisyjne technologie, jak energia wiatrowa, słoneczna, jądrowa, a także w rozwój infrastruktury do przechowywania energii elektrycznej, która jest niezbędna w przypadku niestabilności w produkcji OZE. Dodatkowo, zmiany te niosą ze sobą konieczność restrukturyzacji sektora węglowego, co wiąże się z wyzwaniami społecznymi i politycznymi, takimi jak zamykanie kopalń i redukcja miejsc pracy w tradycyjnych branżach.
Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego w Europie Środkowej wymaga nie tylko zwiększenia niezależności energetycznej, ale także intensyfikacji wysiłków na rzecz zrównoważonego rozwoju. Kluczową rolę odgrywa współpraca regionalna w obszarze energetyki. Inwestycje w międzynarodowe projekty infrastrukturalne, takie jak sieci przesyłowe, połączenia gazowe czy elektrownie wiatrowe na morzu, mogą zwiększyć elastyczność rynków energii, a także przyczynić się do rozwoju wspólnej polityki energetycznej w ramach Unii Europejskiej. Współpraca z sąsiadami umożliwia lepsze zarządzanie zasobami i dostawami energii elektrycznej, co wzmacnia bezpieczeństwo energetyczne regionu.
Bezpieczeństwo energetyczne jest także ściśle związane z konkurencyjnością gospodarki. Region Europy Środkowej, oparty na energochłonnych przemysłach, musi znaleźć sposób na modernizację swojego przemysłu, aby obniżyć koszty energii, jednocześnie utrzymując produkcję na wysokim poziomie. W tym kontekście, zrównoważona polityka energetyczna i inwestycje w nowoczesne technologie mogą przyczynić się do podniesienia efektywności energetycznej w przemyśle, co pozwoli regionowi stać się bardziej konkurencyjnym na rynku światowym. W dłuższej perspektywie, zapewnienie stabilnych i niedrogich źródeł energii jest kluczowe dla dalszego rozwoju gospodarczego, przyciągania inwestycji oraz poprawy jakości życia obywateli. W efekcie bezpieczeństwo energetyczne stanowi fundament rozwoju gospodarczego państw Europy Środkowej, który w obliczu zmieniających się warunków geopolitycznych, ekologicznych i technologicznych wymaga dynamicznych działań. Transformacja energetyczna, dywersyfikacja źródeł energii oraz inwestycje w OZE są kluczowe dla zapewnienia stabilności gospodarczej, konkurencyjności oraz zrównoważonego wzrostu w regionie.
3.3. Wyzwania związane z transformacją energetyczną
Transformacja energetyczna w państwach Europy Środkowej stanowi kluczowe wyzwanie w kontekście polityki klimatycznej, bezpieczeństwa energetycznego i rozwoju gospodarczego. Państwa te, historycznie zależne od paliw kopalnych, w tym węgla, stoją przed koniecznością dostosowania swoich systemów energetycznych do wymagań transformacji zgodnie z celami Unii Europejskiej, która zakłada osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 r. Proces ten wymaga ogromnych nakładów finansowych, technologicznych oraz zmian strukturalnych, które są zróżnicowane w zależności od specyfiki gospodarczej i geograficznej każdego z państw.
Jednym z największych wyzwań jest dekarbonizacja sektora energetycznego, który w wielu państwach regionu opiera się na energetyce węglowej. Dla przykładu w Polsce udział węgla w bilansie energetycznym w 2024 r. wyniósł ponad 70%, co sprawia, że proces przejścia na OZE wymaga nie tylko modernizacji infrastruktury, ale także wsparcia społecznego, w tym tworzenia nowych miejsc pracy w sektorze zielonej energii. Państwa takie jak Czechy i Bułgaria, również silnie uzależnione od paliw kopalnych, muszą zmierzyć się z podobnymi wyzwaniami, szczególnie w kontekście oporu społecznego wobec zamykania kopalń i elektrowni węglowych.
Wyzwania związane z transformacją energetyczną obejmują także rozwój alternatywnych źródeł energii, takich jak energia wiatrowa, słoneczna, geotermalna i biomasa, które wciąż stanowią niewielki procent produkcji energii w większości państw regionu. Dla przykładu w 2024 r. udział OZE w całkowitej produkcji energii elektrycznej w Rumunii wyniósł około 25%, w Polsce 22%, a w Bułgarii 20%, co pozostaje poniżej średniej UE wynoszącej około 40%. Rozwój tych źródeł wymaga jednak znaczących inwestycji w infrastrukturę sieciową oraz systemy magazynowania energii, które pozwolą na efektywne wykorzystanie niestabilnych źródeł odnawialnych.
Kolejnym istotnym wyzwaniem jest zmniejszenie zależności od importu surowców energetycznych, zwłaszcza gazu ziemnego, który w wielu państwach Europy Środkowej odgrywa kluczową rolę jako paliwo przejściowe. Wojna na Ukrainie i związane z nią napięcia geopolityczne w 2024 r. uwypukliły ryzyka związane z uzależnieniem od rosyjskiego surowca. W odpowiedzi państwa regionu, takie jak Litwa, Łotwa i Estonia, zintensyfikowały działania na rzecz dywersyfikacji dostaw, rozwijając infrastrukturę LNG i współpracując w ramach inicjatyw UE na rzecz wspólnych zakupów tego surowca. Jednocześnie rozwój energetyki jądrowej jest postrzegany przez niektóre państwa, takie jak Czechy, Polska czy Węgry, jako sposób na zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego i redukcję emisji.
Transformacja energetyczna w Europie Środkowej wiąże się także z wyzwaniami finansowymi i społecznymi. Modernizacja systemów energetycznych wymaga ogromnych nakładów inwestycyjnych, szacowanych w regionie na setki miliardów euro w najbliższych dekadach. Choć wsparcie ze strony funduszy UE, takich jak Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji, jest znaczące, nie wystarcza na pokrycie wszystkich kosztów. Dodatkowo transformacja wymaga uwzględnienia kwestii sprawiedliwości społecznej, aby złagodzić negatywne skutki, takie jak wzrost cen energii elektrycznej czy utrata miejsc pracy w tradycyjnych sektorach energetycznych.
Niemniej jednak pomimo licznych wyzwań transformacja energetyczna w Europie Środkowej jest szansą na zwiększenie innowacyjności gospodarek regionu, poprawę jakości powietrza oraz uniezależnienie się od zewnętrznych dostaw energii. Jednak jej skuteczna realizacja będzie wymagać skoordynowanych działań na poziomie krajowym i europejskim, obejmujących wsparcie legislacyjne, finansowe oraz szeroką współpracę międzynarodową.
3.4. Technologia CCS jako narzędzie w walce ze zmianami klimatu
Transformacja energetyczna państw Europy Środkowej stanowi kluczowe wyzwanie dla ich rozwoju gospodarczego. Postępująca zmiana klimatu wymusza potrzebę zastosowania różnych narzędzi umożliwiających redukcję emisji CO2. Jednym z ważniejszych sposobów, zdefiniowanych przez Komisję Europejską, mogących stanowić ważny element strategii na rzecz osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 r. jest technologia CCS (Carbon Capture and Storage)[1].
W chwili obecnej można zaobserwować duże zainteresowanie technologią CCS w Europie, a wiele projektów znajduje się w fazie planowania, z czego część z nich jest stopniowo wdrażana. Technologia CCS polega na wychwytywaniu CO2 ze źródła emisji (najczęściej z jednego lub kilku dużych źródeł punktowych, takich jak elektrownie węglowe, zakłady przemysłowe, w tym rafinerie)[2], transporcie (rurociągami i/lub statkami), a następnie skierowania zgromadzonego CO2 do miejsc składowania (najczęściej w głębokich formacjach geologicznych, takich jak wyczerpane złoża ropy naftowej lub gazu ziemnego, a także inne tego typu struktury, które są w stanie bezpiecznie przechowywać CO2 przez długie okresy czasu). Dużym wsparciem dla komercyjnego zastosowania tej technologii jest polityka na poziomie UE (strategia na rzecz neutralności klimatycznej do 2050 r.), a także regulacje wspierające badania i rozwój tego typu rozwiązań. Z uwagi na funkcjonujący w UE system handlu emisjami obecnie Dyrektywa EU ETS kwalifikuje tę technologię jako jedną z wielu stwarzających podstawę do otrzymania uprawnień do emisji. Na poziome UE o wsparcie finansowe dla realizacji i zastosowania CCS mogą się ubiegać liczne podmioty w ramach rozbudowanego systemu dotacji oraz grantów (m.in. z Funduszu Innowacji UE).
Na świecie szacuje się, że funkcjonuje 41 komercyjnych instalacji CCS, 26 jest w budowie, przy czym ok. 320 projektów znajduje się na różnych etapach rozwoju. W państwach Europy Środkowej prace nad wdrożeniem tej technologii trwają w Bułgarii, Chorwacji, Litwie i Łotwie oraz Polsce, a w Rumunii spółki energetyczne wyrażają wolę zastosowania tej technologii. Poziom zaawansowania poszczególnych projektów jest różny. W Bułgarii realizowany jest projekt ANRAV, którego celem jest wychwytywanie CO2 z cementowni mieszczącej się w miejscowości Dewnja firmy Dewnja Cement (spółka-córka HeidelbergCement), a następnie jego przetransportowanie rurociągiem do składowania do wyczerpanego złoża gazu ziemnego Galata na Morzu Czarnym. Rozpoczęcie działalności ma nastąpić w 2028 r., a jego wydajność będzie wynosić 800 tys. ton CO2 rocznie. W Chorwacji realizowany jest projekt Geothermal CCS Croatia, którego celem jest wychwytywanie CO2 także z cementowni, a następnie jego przetransportowanie do składowania albo w odwiertach geotermalnych lub też w eksploatowanym złożu gazu ziemnego. W prace zaangażowanych jest kilka instytucji oraz przedsiębiorstw, a więc Croatian Hydrocarboin Agency, NEXE, INA, Plinacro, Heidelberg Materials. Co ciekawe, CO2 jest od 2014 r. wykorzystywane do zatłaczania do złóż ropy naftowej Ivanić i Žutica w celach EOR (Enhanced Oil Recovery), a więc podtrzymania ciśnienia w złożach. W maju 2024 r. Komisja Europejska przyznała status projektu będącego przedmiotem wspólnego zainteresowania (PCI) projektowi wychwytywania i transportu CO2 na Litwie oraz Łotwie. Celem projektu jest wychwytywanie CO2 w sektorze przemysłowym (m.in. cementownie) w obu tych państwach, a następnie transport do miejsc składowania. Za inwestycję odpowiedzialne jest konsorcjum CCS Baltic, w skład którego wchodzą Akmenės Cementas, KN Energies, Larvik Shipping, Mitsui O.S.K. Lines (MOL) i Schwenk Latvija. Komercyjne funkcjonowanie projektu jest przewidziane na 2030 r. Także w Polsce spółki energetyczne aktywnie uczestniczą w pracach nad wdrożeniem technologii CCS. W chwili obecnej rozpatrywane są dwa projekty. Pierwszy zakłada składowanie CO2 w złożu ropy naftowej B3 (po jego wyeksploatowaniu), które zlokalizowane jest na Morzu Bałtyckim (za projekt odpowiedzialna jest spółka LOTOS Petrobaltic wchodząca w skład ORLEN). Drugi przewiduje budowę w Polsce terminala morskiego do przeładunku CO2. Inwestycja jest realizowana wspólnie przez ORLEN, Lafarge Cement S.A. i Air Liquide Polska. Proponowany terminal CO2 jest częścią inicjatywy „Interkonektor PL-UE” i znajduje się na liście projektów PCI. Natomiast w Rumunii spółki OMV Petrom (spółka-córka austriackiej firmy OMV), a także Romgaz planują realizację projektów typu CCS, w celu wychwytywania oraz następnie podziemnego składowania CO2 z uwagi na duży potencjał geologiczny tego państwa (Rumunia jest jednym z największych producentów ropy naftowej i gazu ziemnego w UE, a przemysł wydobywczy ma swoją długą tradycję). Obie spółki przewidują składowanie CO2 w wyeksploatowanych złożach surowców energetycznych (np. na Morzu Czarnym), a także w innych formacjach geologicznych, w tym słonych warstwach wodonośnych. W chwili obecnej prace są jednak dopiero na wstępnym etapie koncepcyjno-analitycznym.
W efekcie można wskazać, że technologia CCS jest jednym z rozwiązań na rzecz redukcji emisji CO2 i zapewne tego typu projekty będą rozwijane w Europie, w tym w państwach Europy Środkowej. Pomimo tego niezbędnym elementem rozwoju i szerokiego zastosowania takich narzędzi są zmiana przepisów, odpowiednie wsparcie polityczne, a także finansowe. Uwzględniając coraz większą liczbę realizowanych projektów o charakterze pilotażowym można oczekiwać, że poprzez efekt skali i coraz większą wiedzę na temat szans i korzyści zastosowania takich rozwiązań koszty całego łańcucha procesu CCS (wychwytywanie, transport oraz składowanie) będą coraz niższe. Także ważnym punktem rozwoju i wdrażania technologii CCS będzie współpraca międzynarodowa.
4. Reindustrializacja Europy Środkowej
4.1. Spadek konkurencyjności gospodarczej regionu
Państwa Europy Środkowej w ostatnich latach doświadczają wyraźnych wyzwań związanych ze spadkiem konkurencyjności gospodarczej. Region, który przez dekady był atrakcyjnym miejscem dla inwestorów dzięki niskim kosztom pracy, korzystnemu położeniu geograficznemu oraz dynamicznemu rozwojowi infrastruktury, obecnie zmaga się z narastającymi problemami strukturalnymi. Głównym wyzwaniem pozostaje relatywnie niski poziom innowacyjności i powolny wzrost produktywności w porównaniu do bardziej rozwiniętych gospodarek zachodnich oraz globalnych liderów, takich jak Stany Zjednoczone Ameryki, Indie oraz Chiny.
Ważną rolę w ocenie poziomu konkurencyjności gospodarczej odegrał raport Mario Draghiego (The future of European competitiveness), który został przygotowany na zlecenie Komisji Europejskiej. Według raportu Mario Draghiego, Unia Europejska, w tym państwa Europy Środkowej, coraz bardziej odstaje od swoich globalnych konkurentów w kluczowych obszarach gospodarki. Draghi podkreśla, że obecny model wzrostu UE, oparty na stabilności fiskalnej i umiarkowanych inwestycjach, wymaga zasadniczej zmiany w kierunku znacznie większego zaangażowania w inwestycje strategiczne. Szacuje się, że aby sprostać wyzwaniom transformacji, cyfryzacji oraz wzmocnienia sektora obronnego, Unia Europejska potrzebuje inwestycji na poziomie 750-800 mld EUR rocznie. Dla Europy Środkowej oznacza to konieczność przyspieszenia działań w zakresie transformacji gospodarczej, ponieważ region nadal charakteryzuje się niższym poziomem wydatków na badania i rozwój. Dla przykładu w Polsce w 2024 r. nakłady na badania i rozwój wyniosły około 1,4% PKB, co pozostaje poniżej średniej UE wynoszącej ok. 2,3%.
Kolejnym czynnikiem, który przyczynia się do spadku konkurencyjności, są rosnące koszty pracy. W wielu państwach regionu, takich jak Polska czy Czechy, płace realne rosły szybciej niż produktywność pracy, co ogranicza konkurencyjność eksportu. Jednostkowe koszty pracy w sektorze przemysłowym w Europie Środkowej wzrosły w 2024 r. o średnio 8%, podczas gdy produktywność wzrosła o zaledwie 3%. W połączeniu z wyzwaniami związanymi z inflacją oraz ograniczoną dostępnością wykwalifikowanej siły roboczej, szczególnie w sektorach technologicznych i przemysłowych, region coraz bardziej traci swoją atrakcyjność jako miejsce inwestycji zagranicznych.
Problemem pozostaje również niski poziom cyfryzacji gospodarek Europy Środkowej. W 2024 r. wskaźnik DESI (Digital Economy and Society Index), mierzący stopień zaawansowania cyfrowego, wskazał, że państwa takie jak Rumunia, Bułgaria i Polska plasują się na końcu rankingu UE. Braki w zakresie nowoczesnej infrastruktury cyfrowej oraz niedostateczna liczba wykwalifikowanych specjalistów w obszarze technologii informacyjnych stanowią poważne ograniczenie dla wzrostu gospodarki opartej na wiedzy. Dodatkowo, państwa Europy Środkowej muszą mierzyć się z globalnymi wyzwaniami, takimi jak zmieniające się łańcuchy dostaw, protekcjonizm handlowy oraz konsekwencje geopolityczne wojny na Ukrainie. Wzrost kosztów energii elektrycznej i niepewność w dostawach surowców energetycznych szczególnie dotknęły gospodarki regionu, które są wciąż silnie uzależnione od paliw kopalnych. Co ważne można wskazać dla przykładu, że w 2024 r. koszty energii elektrycznej w przemyśle w Czechach i na Węgrzech wzrosły o ponad 15% w porównaniu z rokiem poprzednim, co dodatkowo obniżyło konkurencyjność ich eksportu na rynkach międzynarodowych.
Pomimo tych wyzwań, państwa Europy Środkowej mają potencjał do odbudowy swojej konkurencyjności poprzez odpowiednie reformy strukturalne, inwestycje w innowacje i technologie oraz rozwój zielonej i cyfrowej gospodarki. Wymaga to jednak skutecznego wykorzystania dostępnych funduszy UE, a także długoterminowej strategii gospodarczej, która skoncentruje się na poprawie jakości kapitału ludzkiego, wspieraniu przedsiębiorczości oraz integracji regionu z globalnymi rynkami. Bez podjęcia takich działań region może znaleźć się na peryferiach globalnej gospodarki, tracąc swoją dotychczasową dynamikę rozwoju.
4.2. Wyzwania związane z odnową przemysłu ciężkiego i rozwojem zaawansowanych technologii
Wyzwania związane z odnową przemysłu ciężkiego i rozwojem zaawansowanych technologii w państwach Europy Środkowej stają się coraz bardziej palącym tematem w kontekście światowych zmian gospodarczych i technologicznych. Region ten, mimo że przez wiele lat opierał swoją gospodarkę na przemyśle wytwórczym, szczególnie przemysłach energochłonnych i emitujących wysokie ilości CO2, musi zmierzyć się z koniecznością modernizacji i transformacji tych sektorów w obliczu presji środowiskowej, rosnącej konkurencji oraz wymogów Unii Europejskiej dotyczących dekarbonizacji.
Jednym z największych wyzwań jest adaptacja przemysłu ciężkiego do nowych norm ekologicznych. Wiele państw Europy Środkowej, jak Polska czy Czechy, ma silnie rozwinięty przemysł węglowy, metalurgiczny, chemiczny czy wytwórczy, które stanowią duży procent emisji gazów cieplarnianych w regionie. W 2024 r. przemysł ciężki w Polsce odpowiadał za około 30% całkowitej emisji CO2, co czyni go jednym z głównych obszarów wymagających transformacji. Proces przejścia na bardziej zrównoważony model produkcji wymaga ogromnych inwestycji w nowoczesne technologie, które umożliwią obniżenie emisji oraz poprawę efektywności energetycznej. Problemem pozostaje także wysokie uzależnienie regionu od paliw kopalnych, szczególnie w sektorach takich jak energetyka i przemysł stalowy, co sprawia, że proces dekarbonizacji jest kosztowny i czasochłonny.
Kolejnym wyzwaniem jest potrzeba modernizacji infrastruktury przemysłowej, której część jest przestarzała i nieprzystosowana do nowoczesnych wymagań technologicznych. Region Europy Środkowej, mimo postępu w obszarze cyfryzacji i automatyzacji, wciąż pozostaje w tyle za państwami zachodnioeuropejskimi pod względem wdrożenia zaawansowanych technologii w przemyśle. Zaledwie 12% firm przemysłowych w Polsce, Czechach i Węgrzech w 2024 r. korzystało z zaawansowanych systemów automatyki i robotyki, co stanowi wyraźny dystans do średniej UE, wynoszącej około 25%. Brak odpowiednich technologii oraz kompetencji w tej dziedzinie ogranicza zdolność regionu do konkurowania z bardziej zaawansowanymi gospodarkami, które korzystają z innowacji w zakresie sztucznej inteligencji oraz Big Data.
W tym kontekście kluczowym wyzwaniem dla regionu jest rozwój sektora zaawansowanych technologii, który stanie się fundamentem przyszłego wzrostu gospodarczego. Wspieranie innowacji w takich obszarach jak robotyka, sztuczna inteligencja, biotechnologia, nanotechnologia czy technologie 5G jest niezbędne, aby region mógł utrzymać konkurencyjność na rynku światowym. Jednak rozwój tych technologii wiąże się z koniecznością dużych inwestycji w badania i rozwój oraz w odpowiednią infrastrukturę. Państwa Europy Środkowej, mimo postępującej cyfryzacji, wciąż mają ograniczone zasoby na tego typu inwestycje, co utrudnia im wdrażanie nowoczesnych rozwiązań w przemyśle. Ponadto, nadal brakuje odpowiednich mechanizmów wsparcia dla start-upów technologicznych, które mogłyby stać się liderami innowacji w regionie.
Kolejnym wyzwaniem jest potrzeba przeszkolenia i adaptacji siły roboczej do wymogów nowoczesnego przemysłu. Z jednej strony, region Europy Środkowej ma do czynienia z niższą niż w państwach zachodnioeuropejskich liczbą wykwalifikowanych pracowników w dziedzinie technologii, co stanowi barierę w implementacji zaawansowanych rozwiązań. Z drugiej strony, przemiany te mogą prowadzić do utraty miejsc pracy w tradycyjnych sektorach przemysłowych, takich jak węgiel, stal czy przemysł chemiczny, co stwarza zagrożenie społeczne i polityczne. Przemiany te wymagają skoordynowanej polityki edukacyjnej, która pozwoli na skuteczną adaptację pracowników do nowych realiów rynku pracy, a także na wsparcie regionów i społeczności dotkniętych negatywnymi skutkami transformacji przemysłowej.
Pomimo tych wyzwań, odnowa przemysłu ciężkiego i rozwój zaawansowanych technologii stanowią ogromną szansę dla regionu Europy Środkowej. Modernizacja przemysłu oraz przejście na gospodarkę opartą na innowacjach technologicznych mogą przyczynić się do zwiększenia konkurencyjności gospodarek, tworzenia nowych miejsc pracy w sektorach wysokich technologii oraz poprawy efektywności energetycznej i ekologicznej. Jednak sukces tej transformacji będzie zależał od decyzji politycznych, inwestycji w badania i rozwój, współpracy międzynarodowej oraz skutecznego zarządzania procesem adaptacji społecznej i zawodowej.
4.3. Wpływ inwestycji zagranicznych na proces reindustrializacji
Inwestycje zagraniczne odgrywają kluczową rolę w procesie reindustrializacji państw Europy Środkowej, które dążą do odzyskania siły przemysłowej po latach transformacji gospodarczej i zmniejszonej roli przemysłu w strukturze gospodarki. Państwa takie jak Polska, Czechy, Węgry, Słowacja, Rumunia czy Bułgaria, które po upadku systemu komunistycznego przeszły procesy transformacji rynkowej, stopniowo zaczynają stawiać na odbudowę i modernizację swojego sektora przemysłowego. Inwestycje zagraniczne, które napłynęły do regionu od lat 90-tych XX wieku, miały kluczowy wpływ na ten proces, zarówno pod względem finansowym, jak i technologicznym.
Bez wątpienia inwestycje zagraniczne przyczyniły się do wzmocnienia konkurencyjności przemysłu w Europie Środkowej, dostarczając nie tylko kapitał, ale także nowoczesne technologie i know-how. Dzięki temu wiele firm w regionie zyskało dostęp do zaawansowanych rozwiązań technologicznych, które umożliwiły im poprawę efektywności produkcji, zwiększenie innowacyjności i wprowadzenie nowych produktów na rynek. Inwestorzy zagraniczni, szczególnie w branży motoryzacyjnej, elektronicznej czy chemicznej, stworzyli w regionie nowoczesne zakłady produkcyjne, które w dużej mierze przyczyniły się do odbudowy przemysłu. Dla przykładu w Polsce i na Słowacji w latach 2020-2023 były planowane lub powstały nowe fabryki samochodów elektrycznych, a w Rumunii rozwija się przemysł produkcji półprzewodników, co znacząco zwiększyło udział zaawansowanych technologii w krajowych sektorach przemysłowych.
Ponadto inwestycje zagraniczne przyczyniły się do rozwoju infrastruktury, co miało kluczowe znaczenie w procesie reindustrializacji. Dzięki nowym inwestycjom zagranicznym, zwłaszcza w sektorze transportowym i logistycznym, państwa Europy Środkowej mogły poprawić dostępność swoich rynków i zasobów surowcowych, co zwiększyło efektywność procesów produkcyjnych. Inwestycje w infrastrukturę, takie jak budowa nowych autostrad, portów czy centrów dystrybucyjnych, stworzyły lepsze warunki do rozwoju przemysłu w regionie, a także przyciągnęły kolejne inwestycje, wzmacniając proces reindustrializacji.
Jednakże inwestycje zagraniczne niosą również pewne wyzwania. Część z nich dotyczy dominacji dużych, międzynarodowych korporacji, które mogą prowadzić do koncentracji przemysłu w rękach zagranicznych właścicieli, co ogranicza możliwości rozwoju krajowych firm. W niektórych przypadkach może to prowadzić do utraty kontroli nad kluczowymi sektorami gospodarki oraz niewielkiego wkładu w rozwój krajowej bazy innowacyjnej. Dodatkowo, inwestycje te często skupiają się na branżach tradycyjnych, takich jak przemysł motoryzacyjny czy produkcja elektroniki, podczas gdy inne sektory, takie jak przemysł spożywczy czy tekstylny, wciąż pozostają w tyle.
Inwestycje zagraniczne mogą również prowadzić do problemów związanych z transferem technologii. Choć wiele firm zagranicznych wprowadza nowoczesne technologie, często istnieje ryzyko, że część z nich nie jest w pełni dostosowana do lokalnych warunków, co ogranicza potencjał do pełnego wykorzystania ich przez krajowych producentów. Ponadto, niektóre inwestycje zagraniczne mogą być skierowane głównie na obniżenie kosztów produkcji, a nie na wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań technologicznych, co spowalnia proces modernizacji przemysłu i jego adaptację do nowych wymogów rynku.
W efekcie inwestycje zagraniczne mają ogromny wpływ na proces reindustrializacji państw Europy Środkowej, przyczyniając się do modernizacji przemysłu, rozwoju infrastruktury oraz zwiększenia konkurencyjności regionu. Jednocześnie, aby proces reindustrializacji był zrównoważony i korzystny dla gospodarki, konieczne jest podejmowanie działań mających na celu wspieranie krajowych przedsiębiorstw, innowacji oraz dostosowanie zagranicznych inwestycji do długofalowych celów gospodarczych regionu.
5. Podsumowanie
Przed państwami Europy Środkowej liczne wyzwania o charakterze gospodarczym i energetycznym oraz ich potencjał rozwojowy w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu globalnym. Region ten znajduje się na etapie adaptacji do kluczowych procesów gospodarczych, politycznych i klimatycznych, co stawia przed nim konieczność modernizacji i adaptacji do nowych warunków. Pomimo licznych trudności związanych z inflacją, zadłużeniem publicznym oraz nierównościami regionalnymi, państwa te wyróżniają się wyższą dynamiką wzrostu gospodarczego niż średnia Unii Europejskiej, co jest efektem m.in. napływu funduszy UE, poprawy konsumpcji prywatnej i inwestycji w infrastrukturę.
Transformacja energetyczna stanowi jedno z najważniejszych wyzwań regionu. Państwa Europy Środkowej podejmują działania mające na celu dekarbonizację gospodarek, rozwój OZE oraz dywersyfikację dostaw gazu ziemnego, co jest szczególnie istotne w kontekście uniezależnienia się od surowców energetycznych z Rosji. W Polsce, Czechach i innych państwach uzależnionych od węgla transformacja ta wymaga ogromnych inwestycji w nowe technologie oraz modernizację infrastruktury energetycznej. Kluczową rolę odgrywają także projekty związane z energetyką jądrową i technologią wychwytywania i składowania CO2 (CCS), które umożliwiają zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych. Wdrażanie tych rozwiązań jest wspierane przez fundusze UE, takie jak Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji, ale wymaga dalszych nakładów finansowych oraz regionalnej współpracy.
Równolegle do transformacji energetycznej, państwa tego regionu muszą zmodernizować swoje gospodarki, zwiększając konkurencyjność w globalnym otoczeniu. W obliczu wzrastających kosztów pracy, ograniczonego dostępu do wykwalifikowanej siły roboczej oraz niewystarczających nakładów na badania i rozwój (średnio 1,4% PKB w regionie, wobec 2,3% w UE), region musi inwestować w cyfryzację, automatyzację i rozwój zaawansowanych technologii, takich jak sztuczna inteligencja, czy robotyka. Jednocześnie, region zmaga się z wyzwaniami związanymi z reindustrializacją, obejmującymi restrukturyzację sektorów energochłonnych, takich jak przemysł ciężki czy chemiczny, oraz wspieranie innowacji, które mogą stać się fundamentem długofalowego rozwoju.
Ważnym elementem procesu modernizacji są inwestycje zagraniczne, które dostarczają nie tylko kapitał, ale także nowoczesne technologie i wiedzę niezbędną do transformacji przemysłowej. Dzięki inwestycjom w sektory takie jak motoryzacja, elektronika czy energetyka, państwa Europy Środkowej zyskują dostęp do światowych rynków i mogą skuteczniej konkurować na scenie międzynarodowej. Niemniej jednak, inwestycje te muszą być ukierunkowane na wspieranie zrównoważonego rozwoju i innowacyjności, aby uniknąć nadmiernej zależności od zagranicznych podmiotów.
Podsumowując, należy wskazać, że Europa Środkowa stoi przed wielowymiarowymi wyzwaniami związanymi z transformacją energetyczną, reindustrializacją oraz koniecznością zwiększenia innowacyjności i konkurencyjności. Region ma jednak potencjał, aby dzięki wsparciu UE, międzynarodowej współpracy i inwestycjom w nowoczesne technologie osiągnąć zrównoważony rozwój oraz odgrywać kluczową rolę w gospodarce światowej. Długofalowy sukces będzie zależał od skuteczności polityki regionalnej, efektywnego wykorzystania funduszy oraz zdolności do budowania odpornych i innowacyjnych gospodarek.
[1] Technologia CCS różni się nieznacznie od CCUS, gdyż w pierwszym przypadku chodzi o wychwytywanie oraz magazynowanie CO2, a w drugim także komercyjne wykorzystanie. W tekście oba terminy będą traktowane jako łącznie.
[2] Zasadniczo można wyodrębnić trzy sposoby wychwytywania CO2, a więc przed spalaniem (pre-combustion), po spalaniu (post-combustion), a także wychwytywanie tlenkowe (oxy-fuel combustion). W chwili obecnej najbardziej zaawansowane są prace dotyczące wychwytywania CO2 po spalania, gdyż jest to technika mająca zastosowanie do już istniejących instalacji.
Autor: Sebastian Wijas
