Czechy wobec Inicjatywy Trójmorza
Trójmorze jako format współpracy infrastrukturalnej 12 państw (Austrii, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii i Węgier), położonych między Bałtykiem, Morzem Czarnym i Adriatykiem, zainicjowany został w 2015 r. przez prezydentów Polski – Andrzeja Dudę i Chorwacji – Kolindę Grabar-Kitarović, Obejmuje on trzy wymiary merytoryczne: rozwój infrastruktury komunikacyjno-transportowej, energetycznej i cyfryzację. Jest więc formatem na wskroś pragmatycznym, opartym na możliwym do zaakceptowania przez wszystkie państwa członkowskie aidelogicznym „wspólnym mianowniku” o wymiarze gospodarczym.
Czechy pomimo centralnego położenia w samym środku obszaru objętego Inicjatywą Trójmorza, jakkolwiek uczestniczyły we wszystkich jej szczytach, należały do tych państw, które przez długi czas miały do tej formuły współpracy stosunek chłodny. Wynikało to po części ze stanu bilateralnych stosunków polsko-czeskich – o silnie zróżnicowanej temperaturze, w zależności od tematyki owych relacji[1] – szczególnie w dobie premierostwa Andreja Babiša (13.12.2017-17.12.2021), po części zaś z czeskiego spojrzenia na samą Inicjatywę Trójmorza jako na koncepcję promowaną przez niecieszący się sympatią UE rząd polski, rzekomo konkurencyjną wobec integracji europejskiej i nieprzychylnie przyjętą w Berlinie, z którego zdaniem nad Wełtawą się liczono. Ten stosunek do Inicjatywy Trójmorza nie uległ w Czechach radykalnej zmianie w 2017 r., gdy uzyskała ona poparcie Stanów Zjednoczonych[2] Postawa Waszyngtonu, która dla państw bałtyckich i Rumunii, dotąd także słabo zaangażowanych w ów projekt, okazała się silnym katalizatorem ich własnej aktywności na tej niwie – dla Czech nim nie była. Kluczem do wyjaśnienia tej sytuacji była zapewne skala poczucia zagrożenia ze strony Rosji, silna na Litwie, Łotwie i w Estonii oraz w Rumunii, a znacznie słabsza, przynajmniej przed 2021 rokiem w Czechach. Państwa silniej zagrożone w naturalny sposób orientują się bowiem na główne mocarstwo zapewniające odstraszanie Rosji, czyli na USA.
Pewne ożywienie aktywności czeskiej nastąpiło jednak już w 2018 r. wraz z utworzeniem na szczycie IT w Bukareszcie (17-18 IX 2018)[3] Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza (FIIT)[4], choć Praga do samego FIIT nie przystąpiła. W tym właśnie 2018 r. Czechy przystąpiły do swego pierwszego i jak dotąd jedynego projektu infrastrukturalnego w ramach Inicjatywy Trójmorza (notabene formalnie zarejestrowanego jako projekt zgłoszony przez Polskę) – budowy drogi wodnej Dunaj-Odra-Łaba[5]. Była to jednak osobista inicjatywa prezydenta Miloša Zemana, który obecnie dotknięty ciężką chorobą i kończący swą kadencję jest w tym zakresie izolowany. Rzeczony projekt, uważany jest przez obecny obóz rządzący w Czechach za oderwaną od rzeczywistości fantazję ustępującego prezydenta i z całą pewnością nie będzie przez obecny rząd podtrzymany.
Punktem zwrotnym w zakresie stosunku Czech do inicjatywy Trójmorza (przynajmniej w retoryce czeskich elit politycznych) były dopiero wybory z grudnia 2021 r., utrata władzy przez premiera Babiša i powołanie nowego rządu koalicyjnego z Petrem Fialą jako premierem wywodzącym się z Obywatelskiej Partii Demokratycznej (ODS), sprzymierzonej na forum Unii Europejskiej w ramach rodziny politycznej Europejskich Konserwatystów i Reformatorów (ECR) z ugrupowaniem dominującym w polskiej koalicji rządowej – Prawem i Sprawiedliwością (PiS). Zmienił się też kontekst rosyjski. W kwietniu 2021 r. wybuchł konflikt dyplomatyczny między Pragą a Moskwą na tle ujawnienia faktu zorganizowania przez rosyjskie służby specjalne terrorystycznych w swej istocie ataków na czeskie magazyny amunicji w 2015 r., w wyniku czego zginęli obywatele czescy. Finałem tego sporu było masowe wydalenie rosyjskich dyplomatów z ambasady Federacji Rosyjskiej w Pradze i gwałtowne pogorszenie wizerunku Rosji w Czechach[6]. Od wiosny 2021 r. narastała groźba wielkoskalowej agresji Rosji na Ukrainę, wyraźnie już odczuwalna w chwili zmiany rządu w Czechach, a zmaterializowana 24 lutego 2022 r. W sytuacji zmieniającej się atmosfery politycznej w Europie i wymiany obozu rządzącego w Czechach, w grudniu 2021 r. dyplomacja czeska zaczęła przejawiać intensywniejsze zainteresowanie Inicjatywą Trójmorza, przyznając, że jej wcześniejsze lekceważenie było błędem. Czesi szukali przy tym własnego miejsca w owym formacie współpracy regionalnej. Baczniejszą uwagę zwracali przy tej okazji na postawę Stanów Zjednoczonych wobec Trójmorza i polską politykę w tym zakresie – także w kontekście chińskim. W uchwale H. RES nr 672 Izby Reprezentantów Kongresu USA z 18 listopada 2020 r. [7], wyrażającej ponadpartyjne poparcie tak Demokratów, jak i Republikanów dla Inicjatywy Trójmorza, ujawniło się bowiem amerykańskie spojrzenia na ten format współpracy środkowoeuropejskiej jako na strukturę konkurencyjną wobec chińskiej inicjatywy 17+1[8]. Spojrzenie to wizerunkowo potwierdzone zostało w maju 2021 r. decyzją Litwy o wystąpieniu z tej ostatniej[9]. W ślady Wilna w sierpniu 2022 r. poszły Ryga i Tallin[10]. Czechy rozważając swój stosunek do Trójmorza brały więc pod uwagę także ten właśnie dynamicznie zmieniający się kontekst – nie tylko środkowoeuropejski, ale także rosyjski, amerykański i chiński.
Rok 2022, w kontekście wielkoskalowej agresji rosyjskiej na Ukrainę, przyniósł nie tylko renesans zaangażowania amerykańskiego i brytyjskiego w Europie Środkowej, ale także poważne osłabienie przywódczej roli Niemiec w Unii Europejskiej w oczach wszystkich państw wschodniej flanki UE i NATO. Wsparcie polityczne i materialne, jakiego Czechy udzieliły Ukrainie, zbliżyło polityki zagraniczne polską i czeską. Względy logistyczne w naturalny sposób rozstrzygnęły zaś o tym, że czeskie dostawy sprzętu, broni i amunicji dla Sił Zbrojnych Ukrainy, tranzytem przechodzą przez Polskę, co dodatkowo nadało współpracy obu państw cech praktycznych i podkreśliło znaczenie infrastruktury transportowo-komunikacyjnej nie tylko dla rozwoju gospodarczego, ale i dla bezpieczeństwa całego regionu. Podobnie towarzyszący wojnie na Ukrainie kryzys energetyczny, związany z przerwaniem lub zmniejszeniem skali dostaw gazu i ropy naftowej z Rosji do Europy, jest z punktu widzenia Czech poważnym wyzwaniem. Uniezależnienie się Polski od dostaw rosyjskiego gazu poprzez budowę terminalu LNG w Świnoujściu i Gazociągu Bałtyckiego, czynią z Polski, jako z państwa dysponującego nie tylko dostępem do morza (którego pozbawione są Czechy, a który decyduje o możliwości dywersyfikacji kierunków dostaw surowców energetycznych z wykorzystaniem szlaków morskich), ale i wspomnianą infrastrukturą, kraj o dużym potencjale współpracy w tej dziedzinie. Jest ona jednak jak dotąd nadal słabo zaawansowana. Interkonektor, łączący system gazowy Polski i Czech, jest dopiero w fazie projektów. Ma wieść z Libhošť (w Czechach) do granicy z Polską w Haťcie i dalej już po polskiej stronie do Kędzierzyna Koźla. Jego planowana przepustowość z Polski do Czech ma wynosić 5 mld m3, a z Czech do Polski 2,5 mld m3. Głównymi inwestorami są Gaz-System (Polska) i Netgas (Czechy)[11].
Map-a nr 8. Interkonektor polsko-czeski Libhošť-Kędzierzyn Koźle
Źródło: Opracowanie własne na bazie: Preparatory studies for the Poland-Czech Republic interconnection [known as Stork II] between Libhošť (CZ)- Hať (CZ-PL) – Kędzierzyn (PL), North-South gas interconnections in Central Eastern and South Eastern Europe, Innovation And Networks Executive Agency, https://ec.europa.eu/inea/en/connecting-europe-facility/cef-energy/6.1.1-0054-czpl-s-m-14.
Obecnie Praga nie podjęła jeszcze decyzji co do nowego (po rezygnacji z budowy drogi wodnej Odra-Dunaj-Łaba) flagowego projektu czeskiego w ramach Trójmorza. Jako oczywiste zadanie, przynajmniej w sferze deklaracji, jawią się kwestia interkonektorów gazowych oraz potrzeba przełamania komunikacyjnej bariery Sudetów poprzez rozwój połączeń kolejowych i kołowych z Polską. Czesi podkreślają swój pragmatyczny stosunek do rzeczywistości i rozpatrują własne zaangażowanie w IT, nie doszukując się w tym formacie współpracy regionalnej zalążków tworzenia bloku politycznego uczestniczących w nim państw. Wymiar infrastrukturalny jest tą właśnie płaszczyzną, która ich interesuje.
Czeskie kręgi gospodarcze – szczególnie środowisko związane z Izbą Gospodarczą Republiki Czeskiej (IGRC) przejawiają zainteresowanie tematem Trójmorza, a sama IGRC dysponuje w tej dziedzinie ekspertami o uznanej renomie z byłym ambasadorem Republiki Czeskiej w Polsce Janem Sechterem na czele. Jego kompetencja i aktywna działalność na rzecz Trójmorza, w tym szczególnie na rzecz współpracy z Rzecząpospolitą, poświadczone zarówno działalnością praktyczną – infrastrukturalno-gospodarczą (np. w zakresie połączeń kolejowych z Polską) jak i publicystyczną (w zakresie popularyzowania tej tematyki)[12], pozwalają z optymizmem spojrzeć na ów nurt działań na rzecz IT w Czechach.
Zainteresowanie czeskiej opinii publicznej i mediów Inicjatywą Trójmorza jest jednak nikłe i bez wyraźnego zaangażowania rządu czeskiego w nagłośnienie całej koncepcji stan ten w przewidywalnej przyszłości nie ulegnie zmianie.
Wnioski
Począwszy od grudnia 2021 roku obserwujemy istotną i pozytywną ewolucję nastawienia czeskich kręgów rządowych i liczących się ośrodków ekspertyzy gospodarczej do współpracy w ramach Inicjatywy Trójmorza, rozumianej pragmatycznie jako format rozwoju infrastruktury transportowo-komunikacyjnej, energetycznej i cyfryzacyjnej w regionie. Czechy nie wypracowały jeszcze decyzji co do własnej strategii owej współpracy. Wielkoskalowa agresja rosyjska na Ukrainę i zmiana rządu w Pradze przyniosły zbliżenie z Polską w zakresie poglądów i działań w obszarze bezpieczeństwa zarówno militarnego, jak i energetycznego. Uniezależnienie się Polski od dostaw rosyjskiego gazu, dokonane wskutek trafnego zdiagnozowania natury zagrożenia rosyjskiego i podjęcia z dużym wyprzedzeniem stosownych decyzji infrastrukturalnych (budowa Gazoportu w Świnoujściu i Gazociągu Bałtyckiego), podniosły prestiż Polski, a tym samym i jej inicjatyw regionalnych. Poparcie dla IT ze strony USA (z polskiego punktu widzenia obecnie acz dostrzegalne, to jednak dalece niedostateczne) i słabnięcie prestiżu Niemiec (co jest procesem w Czechach zróżnicowanym w zależności od środowisk i niekoniecznie trwałym i głębokim) w połączeniu z dostrzegalną rozbieżnością między Warszawą a Budapesztem w zakresie polityki wschodniej, a tym samym otwarciem drogi do wzmocnienia roli Czech w polskiej polityce unijnej – szczególnie w kontekście sojuszu ODS i PiS w ramach ECR, stanowią dodatkowe tło obecnej pozytywnej ewolucji stosunku Czech tak do Inicjatywy Trójmorza, jak i do Polski.
Przemysław Żurawski vel Grajewski
***
Publikacja dofinansowana ze środków budżetu państwa w ramach programu Ministra Edukacji i Nauki pod nazwą „Nauka dla Społeczeństwa” nr projektu NdS/543014/2022/2022 kwota dofinansowania 1 500 000, całkowita wartość projektu 1 547 200 ” oraz „Centrum Badawcze Inicjatywy Trójmorza przy ISP PAN”
[1] Daleko posuniętej zbieżności w poglądach do natury przyszłego kierunku ewolucji procesu integracji europejskiej (Patrz: A. Zachová, K. Ochman, K. Zbytniewska, Czesko-polska wizja przyszłości UE,| „EURACTIV.cz and EURACTIV.pl”, 3 i 4 października 2018, https://www.euractiv.pl/section/grupa-wyszehradzka/special_report/czesko-polska-wizja-przyszlosci-ue/.) towarzyszyły spory czy to na tle prywatnych interesów Babiša jako przedsiębiorcy branży żywnościowej (R. Badowski, Pieniądze nie śmierdzą. Minister finansów Czech nazwał polską żywność „gównem”, a sam sprowadza ją do Czech, „Inn:Poland”, 20 lipca 2016, https://innpoland.pl/128451,pieniadze-nie-smierdza-minister-finansow-czech-nazywal-polska-zywnosc-gownem-a-sam-eksportuje-ja-do-czech. Por.: A. Fedoruk, Wraca wojna o polską żywność w Czechach?. „Forbes”, 19.07.2018, https://www.forbes.pl/gospodarka/czesko-polski-konflikt-o-zywnosc/8gw450f) czy też partii ANO i desygnowanej przez nią komisarz Jourovej jako aktywnej uczestniczki presji unijnego mainstreamu na Polskę (jako przykłady patrz: M. Khan, Brussels faces clash with Poland over budget link to rule of law, „Financial Times”, January 22, 2018, https://www.ft.com/content/223b1e26-fead-11e7-9650-9c0ad2d7c5b5 oraz: M. Cedro, Jourová: Unia odbierze fundusze za dyskryminowanie środowisk LGBT [wywiad], „Dziennik Gazeta Prawna”, 9 marca 2021, https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/8115887,vera-jourova-polska-praworzadnosc-fundusze-unijne-dyskryminowanie-srodowisk-lgbt-wywiad.html) czy wreszcie jak spór o Turów – Spór Polski i Czech o Turów. O co chodzi w tym konflikcie?, „Business Insider, 21 maja 2021, https://businessinsider.com.pl/wiadomosci/spor-polski-i-czech-o-turow-o-co-chodzi-w-tym-konflikcie/kckcmpf. Por.: M. Kucharczyk, Koniec sporu z Czechami ws. kopalni Turów. Co z milionami unijnej kary?, „EURACTIV.pl”, 3 i 25 lutego 2022, https://www.euractiv.pl/section/grupa-wyszehradzka/news/polska-czechy-turow-morawiecki-fiala-tsue-unia-europejska-komisja-europejska-klimat-ekologia/. Szerzej o całokształcie relacji polsko-czeskich w ostatnich latach patrz: Piotr Bajda, The Polish-Czech Relations on the Eve of the 30th Anniversary of signing the Treaty on Friendly Neighborhood, [w:] D. Janák, T. Skibiński i R. Zenderowski (red.), Conflict – Competition – Cooperation in Central Europe in the 20th and 21st Centuries. The Intricacies of the Polish-Czech Relations, Warszawa 2021, s.189-208.
[2] O stosunku USA do IT I poparciu, którego jej udzielił prezydent Trump w trakcie szczytu w Warszawie patrz: A. Chojan, The United States on the Three Seas Initiative, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 17 (2019), z. 3, s. 79-91. Przemówienie Trump na szczycie IT patrz: Remarks by President Trump at the Three Seas Initiative Summit, 6 July 2017, The White House Office of the Press Secretary, https://www.whitehouse.gov/the-press-office/2017/07/06/remarks-president-trump-three-seas-initiative-summit-july-6-2017. Por.: Poland: Trump visit adds heft to Three Seas Summit, “Stratfor Worldview”, 14 June 2017, https://worldview.stratfor.com/article/poland-trump-visit-adds-heft-three-seas-summit oraz M. Farber, Read Donald Trump’s Remarks at the Three Seas Initiative Summit in Poland, “Time”, July 6, 2017, https://time.com/4846780/read-donald-trump-speech-warsaw-poland-transcript/. Patrz też: Min. Szczerski: Ważne wsparcie Trójmorza w Kongresie USA, Prezydent.pl, 2 października 2020, https://www.prezydent.pl/kancelaria/aktywnosc-ministrow/art,2205,min-szczerski-wazne-wsparcie-trojmorza-w-kongresie-usa.html . Por.: Komisja spraw zagranicznych Izby Reprezentantów poparła rezolucję ws. Trójmorza, TVN24, 2 października 2020, https://tvn24.pl/najnowsze/trojmorze-komisja-spraw-zagranicznych-izby-reprezentantow-poparla-rezolucje-ws-trojmorza-4711656.
[3] Szerzej patrz: P. Kowal, A. Orzelska-Stączek, Inicjatywa Trójmorza: geneza, cele i funkcjonowanie, 3 East of the West Wschód Zachodu, Warszawa 2019, s. 67-74 i G. Zbińkowski, The Three Seas Initiative and its Economic and Geopolitical Effect on the European Union and Central and Eastern Europe, Comparative Economic Research. Central and Eastern Europe, Vol. 22, No 2, 2019, s. 15-16.
[4] Na szczycie w Bukareszcie zapadła w istocie jedynie decyzja polityczna o powołaniu FIIT. Sam FIIT utworzony zaś został 27 maja 2019 r., kiedy to polski Bank Gospodarstwa Krajowego i rumuński EximBank podpisały w Luksemburgu jego akt założycielski. Decyzję tę ogłoszono na kolejnym szczycie IT w Lubljanie. Wspólna Deklaracja Czwartego Szczytu Inicjatywy Trójmorza (Lublana, 5-6 czerwca 2019 r.), Prezydent.pl, 5 czerwca 2019, https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta-rp/wystapienia/art,742,wspolna-deklaracja–iv-szczytu-inicjatywy-trojmorza.html. Patrz też: oświadczenie rzecznika prasowego BGK Anny Czyż: Fundusz Trójmorza oficjalnie założony – BGK podpisał akt założycielski, 06. Czerwca 2019, BGK, https://media.bgk.pl/60741-fundusz-trojmorza-oficjalnie-zalozony-bgk-podpisal-akt-zalozycielski oraz: Fundusz Inwestycyjny Inicjatywy Trójmorza – czym jest nowa inicjatywa BGK?, 300gospodarka.pl, 1 sierpnia 2019, https://300gospodarka.pl/explainer/fundusz-inwestycyjny-inicjatywy-trojmorza-czym-jest-nowa-inicjatywa-bgk-explainer. Por.: Three Seas Initiative Investment Fund established, CEEP Central Europe Enery Partners, Aug 29, 2019, https://www.ceep.be/three-seas-initiative-investment-fund-established/ oraz M. Rudke, Startuje Fundusz Trójmorza, „Rzeczpospolita”, 30.05.2020, https://www.rp.pl/Biznes/305299894-Startuje-Fundusz-Trojmorza.html.
[5] Danube-Oder-Elbe Connection, Three Seas, https://projects.3seas.eu/projects/danube-oder-elbe-connection-submitted-by-poland.
[6] Czechy wydalają 60 pracowników rosyjskiej ambasady, „Rzeczpospolita”, 23.04.2021, https://www.rp.pl/kraj/art166751-czechy-wydalaja-60-pracownikow-rosyjskiej-ambasady.
[7] H.Res.672 – Expressing support of the Three Seas Initiative in its efforts to increase energy independence and infrastructure connectivity thereby strengthening the United States and European national security. 116th Congress (2019-2020), Congress.gov, https://www.congress.gov/bill/116th-congress/house-resolution/672.
[8] Szerzej o tej inicjatywie chińskiej i jej ewolucji patrz: D. Mierzejewski, B. Kowalski Wielowymiarowość polityki
Chińskiej Republiki Ludowej w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 2019, s.10-18. Por.: M. Kaczmarski, J. Jakóbowski, Chiny – Europa Środkowo-Wschodnia: „16+1” widziane z Pekinu, „Komentarze OSW”, nr 166, 15.04.2015, ss.7; J. Jakóbowski, M. Seroka, Szczyt w Dubrowniku: europeizacja i rozszerzenie formatu 16+1, „Analizy OSW”, 17.04.2019, https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2019-04-17/szczyt-w-dubrowniku-europeizacja-i-rozszerzenie-formatu-161 oraz M. Lubina, Pokraczne wejście smoka. Chiny i format 1+16/17, USA-UE Strona o stosunkach międzynarodowych. Teksty i komentarze, OMP, https://usa-ue.pl/teksty-i-komentarze/teksty/pokraczne-wejscie-smoka-chiny-i-format-116-17/ i A. Bachulska, Format 17+1: mniej niż suma części. Komentarz, „Forum Idei” Fundacja im. Batorego, Warszawa 2020, ss.4. O rywalizacji amerykańsko-chińskiej na obszarze Trójmorza patrz: Prof. Dominik Mierzejewski: 17+1 i Trójmorze – co dalej? [Komentarz], „Obserwator Międzynarodowy.pl”, 8 czerwca 2019, http://obserwatormiedzynarodowy.pl/2019/06/08/prof-dominik-mierzejewski-171-trojmorze-co-dalej-komentarz/
[9] S. Lau, Lithuania pulls out of China’s ’17+1′ bloc in Eastern Europe, “Politico”, 21 May 2021, https://www.politico.eu/article/lithuania-pulls-out-china-17-1-bloc-eastern-central-europe-foreign-minister-gabrielius-landsbergis/ . Por.: Lithuania quits ‘divisive’ China 17+1 group, “EURACTIV”, 24 maj 2021, https://www.euractiv.com/section/china/news/lithuania-quits-divisive-china-171-group/. Szersze tło polityczne patrz: M. Przychodniak, Chiny wobec kryzysu inicjatywy 17+1, „Biuletyn PISM”, nr 26 (2224), 9 lutego 2021, s.1-2, https://www.pism.pl/publikacje/Chiny_wobec_kryzysu_inicjatywy_171_.
[10] Estonia i Łotwa opuszczają format współpracy z Chinami 16+1, „Publikacje Instytutu Zachodniego”, Instytut Zachodni, 12 sierpnia 2022, https://www.iz.poznan.pl/publikacje/serwis/estonia-i-lotwa-opuszczaja-format-wspolpracy-z-chinami-161. Por.: S. Lau, Down to 14 + 1: Estonia and Latvia quit China’s club in Eastern Europe, “Politico”, 11 August 2022, https://www.politico.eu/article/down-to-14-1-estonia-and-latvia-quit-chinas-club-in-eastern-europe/?utm_source=POLITICO.EU&utm_campaign=43926c8b33-EMAIL_CAMPAIGN_2022_08_12_03_59&utm_medium=email&utm_term=0_10959edeb5-43926c8b33-190027521.
[11] PL-CZ3 flatten, Gaz System.pl, https://www.gaz-system.pl/fileadmin/pliki/inwestycje/ulotki/Interkonektor_Polska_-_Czechy.pdf
[12] J. Schechter, Trójmorze, czyli Europa Środkowa jako przedmiot polityki, „Wszystko co najważniejsze”, 13 maja 2022, https://wszystkoconajwazniejsze.pl/jan-sechter-trojmorze-czyli-europa-srodkowa-jako-przedmiot-polityki/.
fot. twitter/
