Jak odbywa się derusyfikacja przestrzeni kulturowej Ukrainy
Jeszcze w czasie Euromajdanu oblicze kulturowe Ukrainy zaczęło gwałtownie się zmieniać. Najpierw odbył się tzw. Leninopad – fala spontanicznego i niekontrolowanego przez władze burzenia pomników Lenina w całym kraju, która wkrótce przekształciła się w politykę dekomunizacji i rezygnacji na poziomie państwa z komunistycznych nazw topograficznych i pomników. W 2015 roku Ukraina na poziomie ustawodawstwa zakazała ideologii komunistycznej, przyrównawszy ją do ideologii nazistowskiej. Polityka dekomunizacji była wtedy zrozumiałą odpowiedzią na wykorzystanie sowieckich symboli w wojnie ideologicznej przez rosyjskich agresorów. Jednak nawet wtedy kwestia derusyfikacji, czyli oczyszczenia przestrzeni kulturowej Ukrainy z rosyjskich toponimów, pomników i innych rosyjskich wpływów, nie była masowa w społeczeństwie ukraińskim i pozostawała właściwie na marginesie. Nawet po 2014 roku na Ukrainie odbywały się koncerty rosyjskich piosenkarzy (pod warunkiem respektowania integralności terytorialnej Ukrainy), pozostawało mnóstwo ulic z nazwami ku czci rosyjskich postaci historycznych oraz ich pomników. Dyskusje o zmianie nazw tych ulic i zburzeniu pomników pozostawały w społeczeństwie ukraińskim na poziomie stricte teoretycznym (podobnie jak w Warszawie odbywają się dyskusję o zburzeniu Pałacu Kultury i Nauki). Wtedy jeszcze ukraińskie społeczeństwo masowo oddzielało przestępstwa władz putinowskich od społeczeństwa rosyjskiego. Jednak po rozpoczęciu pełnoskalowej agresji wojskowej FR przeciw Ukrainy 24 lutego i braku reakcji na to przestępstwo ze strony narodu rosyjskiego (a możemy również mówić o wręcz wsparciu tego przestępstwa przez większość społeczeństwa rosyjskiego), nastawienie społeczeństwa ukraińskiego w tej kwestii radykalnie się zmieniło. Według sondażu fundacji „Demokratyczne inicjatywy” przeprowadzonego w październiku 2022 roku, 56,9% Ukraińców jest pozytywnie nastawionych do zmiany toponimów związanych z Federacją Rosyjską, Związkiem Radzieckim, Imperium Rosyjskim i ich postaciami historycznymi[1].
Dlatego jeszcze wiosną tego roku zaczął się proces czyszczenia ukraińskiej przestrzeni kulturalnej ze śladów rosyjskiej obecności. W szerokim znaczeniu, proces derusyfikacji i dekomunizacji jest odbierany jako proces dekolonizacji Ukrainy. W maju 2022 roku Ukraiński Instytut Pamięci Narodowej zaczął serię spotkań okrągłego stołu pt. „Derusyfikacja, dekomunizacja i dekolonizacja przestrzeni publicznej”[2].
„W szerszym kontekście chęć zmian [w społeczeństwie ukraińskim] w przestrzeni publicznej wpisuje się w potrzebę zrozumienia historii naszego kraju w okresie, gdy był częścią Imperium Rosyjskiego. Dlatego potrzebny jest publiczny dialog na ten temat, który nie może się odbyć bez głosu historyków, kulturoznawców, filozofów i liderów społeczności” ‒czytamy w anonsie do pierwszego takiego okrągłego stołu.
W praktyce proces derusyfikacji zaczął się w połowie wiosny 2022 roku, kiedy minął pierwszy szok po atakach rosyjskich i ustabilizowała się linia frontu. Wtedy zaczęło się burzenie pomników poety Aleksandra Puszkina w wielu ukraińskich miastach. W tym okresie pomniki Puszkina burzono zwłaszcza w małych miastach w obwodach lwowskim, sumskim, zakarpackim, iwano-frankowskim, kijowskim oraz w miastach Czernichów, Winnica, Mikołajów. Czasem było to spontaniczne działanie aktywistów, czasem – demontaż kontrolowany przez władze. W każdym razie to wtedy zaczęła się tendencja, która już jest nazywana na Ukrainie Puszkinopad (w nawiązaniu do Leninopadu z roku 2014).
Jednak najczęściej omawianym przez społeczeństwo ukraińskie przypadkiem derusyfikacji jest pomnik carycy Katarzynie II w Odessie. Pomnik został odsłonięty w 1900 roku, a w 1920 roku – zniesiony przez władze komunistyczne. W 2007 roku już przez władze ukraińskie została odsłonięta kopia pomnika. Już wtedy otwarciu towarzyszyły protesty, które w tym czasie pozostały jednak na marginesie. W ciągu kolejnych lat pomnik pozostawał przedmiotem sporów mieszkańców Odessy i całej Ukrainy. Jedni widzieli w nim odnowienie historycznego oblicza miasta, inni – kolejny znak rosyjskiego imperializmu na terytorium Ukrainy. Po 24 lutego, z przyczyn oczywistych, liczba zwolenników zniesienia pomnika gwałtownie się wzrosła.
Dalej wydarzenia wokół pomnika odbywały się dość szybko:
- 13 lipca ‒ elektroniczna petycja na stronie prezydenta Ukrainy w sprawie demontażu pomnika Katarzyny II w Odessie zebrała 25 tys. podpisów.
- 1 sierpnia pojawiła się odpowiedź Wołodymyra Zełenskiego, w której zaznaczono, że prezydent zwraca się do Rady Miejskiej Odessy o rozpatrzenie kwestii poruszonych w petycji zgodnie ze swoimi kompetencjami.
- 16 sierpnia minister kultury i polityki informacyjnej Ołeksandr Tkaczenko oświadczył, że popiera pomysł demontażu pomnika, ale zaznaczył, że decyzja należy do władz lokalnych.
- 10 września w Odessie na pomniku czerwoną farbą napisano „Katarzyna = Putin”. Później kilkakrotnie pomnik ponownie zostawał pomalowany.
- 18 września pod pomnikiem odbył się protest z żądaniem jego zburzenia.
- 28 września na głosowaniu w Radzie Miejskiej Odessy zabrakło głosów do podjęcia decyzji o rozbiórce i przeniesieniu pomnika do Odeskiego Muzeum Historycznego. Jednocześnie mer Odessy Giennadij Truchanow zapewnił, że sprawa pomnika zostanie rozwiązana w cywilizowany sposób.[3]
- 2 listopada na pomnik Katarzyny II nałożono czerwony kaptur kata, a na jego ramieniu zawieszono pętlę.
- 6 listopada pomnik pokryto czarną folią i zasłonięto drewnianym ogrodzeniem. Na ogrodzeniu wywieszono powiadomienie, że trwają pracę przygotowawcze do demontażu pomnika.
Spory o los pomnika Katarzyny II w Odessie są najgłośniejszym przykładem derusyfikacji przestrzeni kulturowej Ukrainy. Jednocześnie z nim i z „Puszkinopadem” odbywają się masowe zmiany nazw ulic miast ukraińskich, które wcześniej były związane z rosyjskimi postaciami historycznymi. 21 kwietnia w Dnieprze Rada Miejska podjęła decyzję o zmianie nazw 30 ulic, 28 kwietnia nazwy ponad 40 ulic zmieniono w Chmelnickim, podobne decyzje podejmowano również w innych miastach. Natomiast 19 czerwca Rada Najwyższa zakazała wykonywania rosyjskiej muzyki w przestrzeni publicznej na terytorium Ukrainy.
Wygląda na to, że proces derusyfikacji Ukrainy dopiero się zaczyna i będzie trwał kilka lat, nawet po zakończeniu wojny rosyjsko-ukraińskiej. Naturalna reakcja Ukraińców na zbrodnie reżimu putinowskiego przy milczącej zgodzie społeczeństwa rosyjskiego w istocie zmieni oblicze kulturowe Ukrainy i tylko wzmocni tożsamość narodową narodu ukraińskiego.
[1] Більшість українців схвалюють декомунізацію та дерусифікацію – https://www.ukrinform.ua/rubric-society/3592773-bilsist-ukrainciv-shvaluut-dekomunizaciu-ta-derusifikaciu.html
[2] Серія круглих столів „Дерусифікація, декомунізація і деколонізація в публічному просторі” – https://uinp.gov.ua/pres-centr/anonsy-podiy/seriya-kruglyh-stoliv-derusyfikaciya-dekomunizaciya-ta-dekolonizaciya-u-publichnomu-prostori
[3] Залишити чи знести пам’ятник Катерині ІІ в Одесі: завершилося електронне опитування серед містян – https://suspilne.media/298548-zalisiti-ci-znesti-pamatnik-katerini-ii-v-odesi-zaversilosa-elektronne-opituvanna-sered-mistan/
