A. Graczykowski, O reformie wojskowej Mariusza, Narodziny i rozwój armii zawodowej w starożytnym Rzymie (II-I w. p.n.e), Warszawa 2019, ss. 559.
Książka Andrzeja Graczykowskiego O reformie wojskowej Mariusza, Narodziny i rozwój armii zawodowej w starożytnym Rzymie (II-I w. p.n.e) to fascynująca opowieść o narodzinach najpotężniejszej armii starożytnego świata. Mimo, że pokaźnych rozmiarów praca może imponować solidnym fundamentem w postaci rozbudowanej bibliografii, i posiada wszelkie atrybuty monografii naukowej, Autor nie rości sobie pretensji do stwierdzenia, że stworzył wyczerpującą monografię tematu. Ta deklarowana skromność autora wynika nie z braku wiary we własne umiejętności, ale z faktu, że Autor ma świadomość ogromu literatury poświęconej tej tematyce. Oddał do rąk czytelników znakomitą syntezę poświęconą historii armii rzymskiej w okresie niezwykle newralgicznym dla historii rzymskiej państwowości: erozji Republiki i narodzin Cesarstwa Rzymskiego. Ze względu na przystępny język i dobrze poprowadzoną narrację procesów pozycja nie nuży i z pewnością zachęci do lektury także szerokie grono niespecjalistów. Książka może zaciekawić wielu fanów historii antycznej i miłośników historii wojskowości.
Dr Andrzej Graczykowski to absolwent Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Swoje zainteresowania poświęcone dziejom armii rzymskiej, od lat łączy z pracą dydaktyczną. Jest nauczycielem historii. Pasję badawczą realizuje w Dobrzyńskim Towarzystwie Naukowym, gdzie dodatkowo zajmuje się popularyzacją wiedzy o swojej małej ojczyźnie.
Książka podzielona jest na dwie części: Początek – Rozwój – Ewolucja i Kontynuacja – Następstwa – Efekty. Każda z nich podzielona jest na mniejsze części w postaci rozdziałów. W części pierwszej Początek – Rozwój – Ewolucja poszczególne rozdziały dotyczą samej postaci wielkiego konsula Gajusza Mariusza (156 – 86 przed Chr.) i tego, w jaki sposób funkcjonowała armia rzymska w przededniu wielkiej reformy i zaraz po. Mariusz był kolejnym z wielkich reformatów państwa rzymskiego dostrzegających problem związany ze zubożeniem wolnych chłopów – głównej bazy rekrutacyjnej armii Rzymu. Gajusz Mariusz przeciwstawiał się uprzywilejowanej pozycji najbogatszych, ale pomny zatrważającego końca braci Grakchów starał się wprowadzać reformy w sposób budzący jak najmniejsze kontrowersje. Próby zmiany struktury społecznej Republiki poprzez wzmocnienie stanu posiadania wolnych chłopów były łatwiejsze do wprowadzenia w kwestiach spraw związanych z obronnością ze względu na realne i zauważalne dla wszystkich stanów społecznych zagrożenia zewnętrzne. Wprowadzenie przez Mariusza możliwości zaciągania się do armii przedstawicieli miejskiego proletariatu i wypłacanie za służbę żołdu otwierało przed armią zupełnie nowe możliwości rekrutacyjne. Szybko okazało się, że służba w wojsku do ciekawa możliwość zarobku, który dodatkowo można było powiększyć o zasoby z grabieży.
Armia wczesnorepublikańska mało przypominała, swoim wizerunkiem, to, co zwykliśmy nazywać armią rzymską. Wynika to z faktu, że jednolite umundurowanie i uzbrojenie było dopiero rezultatem reformy wojskowej wprowadzonej przez Mariusza. Wcześniej wojsko rzymskie prezentowała się w niejednolitym rynsztunku. Mariusz zdawał sobie sprawę, że uzawodowienie wojska wpłynie pozytywnie na dyscyplinę i sposób zarządzania jednostkami. Autor podkreśla osobisty wkład Mariusza w dzieje reformy i, zupełnie niezamierzony udział wielokrotnego konsula w procesie rozkładu Republiki. Olbrzymia rzesza ubogich wojskowych z biegiem czasu uzależniła się całkowicie od wojskowego żołdu, którego wypłacanie z czasem wzięli na siebie ambitni politycy dążący do uzyskania władzy nad Republiką. Reforma Mariusza nie tylko walnie przyczyniła się do ewolucji Rzymu w kierunku władzy jednoosobowej, ale także doprowadziła do przekształceń społecznych wpływając na kształt struktury rolnej Półwyspu Apenińskiego. Reforma została także wprowadzona w chwili, gdy państwo znajdowało się w niebezpieczeństwie ze strony wrogów zewnętrznych. Z północy pojawiło się zagrożenie Germańskie, natomiast na południu Rzym musiał zmagać się z groźnymi wojskami pewnego siebie władcy numidyjskiego władcy Jugurty. Król Numidii nie tylko zadawał klęski siłom rzymskim, ale także korumpował polityków w stolicy. Czynił to nie tylko kierując się doraźnym interesem politycznym, ale także ze względu na fakt, że radość sprawiało mu udowadnianie błędów i wypaczeń rzymskiego ustroju i stawianie go w gorszej pozycji niż tradycyjną monarchię.
W części drugiej obserwujemy dalszą ewolucję armii rzymskiej widzianą już z perspektywy całkowitej atrofii Republiki. Władza republikańska została zastąpiona przez jednowładztwo Oktawiana i jego następców, którzy otrzymali w spadku po schyłkowej Republice doskonale zorganizowaną i zaprawioną w bojach armię. Dr Graczykowski unika tym sposobem wikłania się w spór dotyczący wyłącznej odpowiedzialności Mariusza za reformę. Autor wskazuje na fakt ewolucji armii rzymskiej, której początek niewątpliwie wiąże się z postacią Mariusza. Nie stara się na siłę zamykać procesu przemian w okres związany z postacią konsula.
Książka nie została wzbogacona materiałem ilustracyjnym. Praca nie posiada przesadnie rozbudowanego aparatu naukowego, przez co z pewnością będzie łatwiejsza w odbiorze dla niespecjalistów.
