3 maja, w wieku 87 lat, zmarł pierwszy przywódca niepodległej Białorusi, przewodniczący Rady Najwyższej Białorusi w latach 1991−1994 Stanisław Szuszkiewicz.
Natomiast 10 maja, w wieku 88 lat, zmarł pierwszy prezydent Ukrainy (1991−1994) Leonid Krawczuk – ostatni z żyjących sygnatariuszy porozumień białowieskich.
Tym samym odchodzi – w sensie fizycznym – epoka Białowieży. W sensie politycznym, odejście to zaczęło się o wiele wcześniej. Pierwotnym (zadeklarowanym) pomysłem sygnatariuszy porozumień białowieskich była dalsza ścisła współpraca trzech niepodległych, demokratycznych państw – Ukrainy, Białorusi i Rosji (z dołączeniem pozostałych byłych republik Związku Radzieckiego) w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw.
Bardzo szybko jednak okazało się, że w każdym z trzech państw-sygnatariuszy porozumień białowieskich bardzo mocne są siły przeciwne demokratyzacji oraz odejściu od sowieckich tradycji zarządzania. Upadek Związku Radzieckiego nie doprowadził do upadku elit komunistycznych w byłych jego republikach. Zresztą, Krawczuk i Jelcyn sami byli przedstawicielami sowieckiej nomenklatury, dlatego sytuacja ta nie wyglądała zbyt dziwnie. Szuszkiewicz, w odróżnieniu od tamtych dwóch, w ciągu całego życia budował karierę akademicką i w działalność polityczną zaangażował się dopiero w końcu lat 80. – jako polityk prodemokratyczny i właściwie opozycyjny do starych elit politycznych.
To właśnie Stanisław Szuszkiewicz w największym stopniu symbolizował tą zmianę, której oczekiwano po podpisaniu porozumień białowieskich – demokratyzację i modernizację postsowieckich państw.
Co poszło w złym kierunku?
Pierwsze sygnały tego, że szybkiej zmiany charakteru polityki regionalnej nie będzie, stały się odczuwalne już kilka miesięcy po podpisaniu porozumień białowieskich, kiedy Federacja Rosyjska rozpaliła konflikt w Naddniestrzu i w 1992 roku doprowadziła do powstania tam prorosyjskiej pseudorepubliki. W tymże czasie podobne procesy, również w ten czy inny sposób sprowokowane przez Rosję, zaczęły się na Kaukazie – w Gruzji oraz pomiędzy Armenią i Azerbedżanem. To co miało się stać wspólnotą państw niepodległych w praktyce stawało się nową odsłoną rosyjskiego imperializmu. Jednocześnie odbywał się powrót do władzy dawnej radzieckiej nomenklatury w państwach, gdzie pierwotnie władzę objęły nowe siły. Mowa o Gruzji, w której po śmierci (wiele wskazuje, że było to zabójstwo) pierwszego prezydenta, byłego dysydenta Zwiada Gasachurdia w 1992 roku, do władzy doszedł, a w 1995 roku został prezydentem, były minister spraw zagranicznych ZSRR Eduard Szewardnadze.
Na Białorusi natomiast, w 1994 roku Szuszkiewicz został usunięty ze stanowiska przewodniczącego Rady Najwyższej, a w pierwszych wyborach prezydenckich zwyciężył 39-letni były komunista, prorosyjski polityk Alaksander Łukaszenka, który bardzo szybko uzurpował sobie pełnię władzy, a nawet zmienił symbole państwa, przywróciwszy symbole radzieckie.
Już w 1998 roku pomiędzy Białorusią a Rosją została podpisana umowa o utworzeniu państwa sojuszniczego i zaczął się powolny proces wchłaniania Białorusi przez Rosję.
W samej Rosji również zachodziły procesy niezgodne z zasadami demokracji. W 1993 roku w trakcie kryzysu politycznego w Moskwie został ostrzelany z czołgów rosyjski parlament, a w 1996 roku Borys Jelcyn został po raz drugi wybrany na stanowisko prezydenta Rosji, chociaż wielu publicystów i polityków wątpi w uczciwość tych wyborów.
W tymże roku Duma Państwowa Rosji przyjęła postanowienie o denonsacji porozumień białowieskich [1], faktycznie podważając prawo do niepodległości byłych republik sowieckich. W 2000 roku do władzy w Rosji doszedł Władimir Putin, który przywrócił Rosji hymn Związku Radzieckiego (z nieco zmienionym tekstem) i bardzo szybko zaczął uzurpację władzy, usuwając niezależne media oraz politycznych konkurentów i niewygodne dla siebie osoby (w tym drogą uwięzienia, jak Michaiła Chodorkowskiego lub zabójstwa, jak Aleksandra Litwinienkę, Annę Politkowską, Borysa Niemcowa).
Czy można mówić, że epoka Białowieży wciąż trwa?
Kiedy w 2007 roku Putin po raz pierwszy ogłosił w Monachium „koniec świata jednobiegunowego”, już wtedy w praktyce to oznaczało złamanie układu międzynarodowego, ustanowionego w 1991 roku w Białowieży. Agresja przeciw Gruzji w roku 2008 potwierdziła zamiary władz w Moskwie, a aneksja Krymu i rozpoczęcie wojny przeciw Ukrainie w 2014 roku ostatecznie wprowadziło region (a właściwie cały świat) w nową epokę.
Czy w takim przypadku podpisanie umów w Białowieży w 1991 roku miało w praktyce takie znaczenie, jak się zazwyczaj mówi? Wbrew pozorom, tak. Porozumienia białowieskie były historycznym skokiem, dzięki któremu wyrosło pokolenie Ukraińców, Białorusinów, Mołdawian, Gruzinów, Azerów, Ormian, nie mówiąc o Litwinach, Łotyszach i Estończykach, którzy nie utożsamiają się z Imperium, które panowało niegdyś na tych terenach. Dlatego obecna próba przywrócenia przeszłości przez starą komunistyczną nomenklaturę, która utrzymuje władzę w niektórych postsowieckich państwach, wygląda na całkowicie bezpłodną. Trudno powiedzieć, w jaki sposób rozwijałaby się historia, gdyby Związek Radziecki pozostał w nowej odsłonie, czego domagał się Gorbaczow. Najprawdopodobniej rozpad tego imperium trwałby jeszcze dłużej i był jeszcze bardziej krwawy, niż teraz. Dlatego epoka Białowieży wciąż trwa, chociaż wygląda ona inaczej niż oczekiwano w 1991 roku. Porozumienie białowieskie pokazało nie natychmiastową demokratyzację regionu, ale początek długiego i bardzo trudnego procesu rozpadu Imperium, który być może skończy się wraz ze zwycięstwem Ukrainy w obecnej wojnie. I wtedy faktycznie skończy się epoka Białowieży. I będzie to jej logiczny koniec. Pozwalający rozpocząć nową epokę w naszym regionie.
________________________________________________________________________________________________________________
[1] Денонсация Беловежских соглашений постановлением ГД РФ N 157-II ГД от 15 марта 1996 года – https://ruxpert.ru/%D0%94%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%BD%D1%81%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F_%D0%91%D0%B5%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D0%B6%D1%81%D0%BA%D0%B8%D1%85_%D1%81%D0%BE%D0%B3%D0%BB%D0%B0%D1%88%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B9_%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%D0%BC_%D0%93%D0%94_%D0%A0%D0%A4_N_157-II_%D0%93%D0%94_%D0%BE%D1%82_15_%D0%BC%D0%B0%D1%80%D1%82%D0%B0_1996_%D0%B3%D0%BE%D0%B4%D0%B0
