W dniach 19−20 października 2020 r. odbył się w Tallinie piąty już szczyt Inicjatywy Trójmorza (IT). Fizycznie obecni byli na nim prezydent Polski Andrzej Duda, Bułgarii Rumen Radew i gospodyni spotkania – prezydent Estonii Kersti Kaljulaid. Z racji pandemii koronawirusa siedmiu prezydentów wzięło udział w spotkaniu online. Nieobecny był niechętny inicjatywie swej poprzedniczki prezydent Chorwacji Zoran Milanović obawiający się konfliktu z Niemcami i „nie chcący izolować Rosji”[1], a w debacie prezydenckiej, mimo obecności online, nie wziął także udziału prezydent Węgier János Áder, demonstrując swój chłodny stosunek do Trójmorza[2]. Online uczestniczyli natomiast: sekretarz stanu USA Mike Pompeo, jego zastępca Mark Menezes i podsekretarz stanu ds. wzrostu gospodarczego, energii i środowiska Keith Krach, prezydent Niemiec Frank-Walter Steinmeier i wiceprzewodnicząca Komisji Europejskiej Magrethe Vestager[3]. Wszystko wskazuje na to, że szczyt w Tallinie jest dowodem dynamicznego rozwoju projektu Trójmorza.
Pieniądze to konkret – inicjatywa polsko-rumuńska FIIT
Projekt budżetu UE na lata 2021−2027 zawiera ok. €42 mld na inwestycje strukturalne w regionie Trójmorza, podczas gdy potrzeby regionu sięgają €600 mld. Dlatego też 29 maja 2019 r. polski Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) i rządowy rumuński Exim Bank utworzyły Fundusz Inwestycyjny Inicjatywy Trójmorza (FIIT). Decyzję tę ogłoszono na poprzednim szczycie IT w Lubljanie (5−6 VI 1919)[4]. Twórcy FIIT zamierzali zgromadzić do €5 mld na inwestycje w ramach Trójmorza i angażować owe środki, na zasadach komercyjnych, w projekty infrastrukturalne o wartości indywidualnej do €10−15 mld i łącznej do €100 mld, przy czym potrzeby oszacowano na ponad €570−600 mld. Początkowy wkład BGK (Polski) wyniósł €500 mln a Exim Banku €60 mln[5]. FIIT jest więc rodzajem spłonki odpalającej proces przyciągania inwestorów do opłacalnych projektów infrastrukturalnych w ramach IT[6].
Wsparcie ze strony USA i rozrost FIIT
15 lutego 2020 r. na Monachijskiej Konferencji Bezpieczeństwa sekretarz stanu USA Mike Pompeo ogłosił zamiar przekazania przez USA $1 mld na rozwój infrastruktury energetycznej Trójmorza[7]. Skala tego wsparcia nie miała znaczenia strategicznego w sensie czysto finansowym, ale była sygnałem politycznym dla inwestorów z USA i z innych państw, że IT cieszy się poparciem Waszyngtonu. W ślad za tym poszły więc w maju 2020 r. decyzje Microsoftu o zainwestowaniu $1 mld w Polsce. Firma ta dołączyła tym samym do Google, które już we wrześniu 2019 r. podjęło decyzję o zainwestowaniu $2 mld w utworzenie w Polsce hubu Google Cloud dla regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Amerykańskie wsparcie zadziałało jak katalizator procesu[8]. 16 kwietnia do FIIT przystąpiła Estonia[9], 7 maja Łotwa[10], 27 maja Węgry[11], 2 września Bułgaria[12] − każdy kraj z wkładem €20 mln, a 17 października – tuż przed szczytem IT w Tallinie, podobną decyzję ogłosiła Chorwacja[13].
FIIT i decyzje pierwszego dnia szczytu w Tallinie
19 października – już w trakcie trwania szczytu IT w Tallinie − Keith Krach zadeklarował, że Stany Zjednoczone, działając z zamiarem wsparcia FIIT w drodze do osiągnięcia kwoty €3,4 mld, dołożą doń sumę 30% kwoty zebranej przez państwa członkowskie Trójmorza, nie przekraczając jednak przy tym poziomu $1 mld wkładu własnego USA. W tej sytuacji, Beata Daszyńska-Muzyczka, prezes zarządu BGK, tego samego dnia zadeklarowała podniesienie wkładu Polski o €250 mln – tzn. do poziomu €750 mln[14]. Pierwszego dnia szczytu przystąpienie do FIIT zadeklarowała także Słowenia. Sumując dotychczasowe deklaracje państw IT (€923 mln) i amerykańskie wsparcie, otrzymamy więc kwotę ok. $1,23 mld, nie licząc wyżej wspomnianych − $1 mld zadeklarowanego w lutym przez Mike’a Pompeo i $3 mld inwestycji prywatnego biznesu z USA.
Biorąc pod uwagę doświadczenie innych podobnie zorganizowanych funduszy inwestycyjnych, FIIT ma szansę odegrać kluczową rolę w finansowaniu współpracy w ramach Trójmorza. Podobny doń Europejski Fundusz Inwestycji Strategicznych, zwany Planem Junckera, w ciągu zaledwie trzech lat zmobilizował kapitał w wysokości ponad €300 mld przy zaangażowaniu finansowania gwarancyjnego w wysokości zaledwie €21 mld[15]. Jeśli w ten sam sposób przeliczymy planowany wkład własny FIIT (€3−5 mld), powinniśmy w ciągu najbliższych lat zebrać €42−71 mld, co będzie stanowić poważną bazę finansową dla dalszej działalności. BGK ma już zresztą i własne doświadczenie w tego typu operacjach. Zdobył je inwestując w fundusz Marguerite I, w którym BGK jest jednym z udziałowców. Zebrał na ten cel €710 mln kapitału inwestycyjnego, co pozwoliło na inwestycje w 20 projektów infrastrukturalnych o szacunkowej wartości ok. €10 mld. Obecnie BGK będzie inwestować w Fundusz Marguerite II, z którego będą finansowane projekty dotyczące odnawialnych źródeł energii, bezpieczeństwa energetycznego i połączeń cyfrowych. Kapitał inwestycyjny to, podobnie jak w pierwszej edycji, €700 mln[16].
Początki instytucjonalizacji Trójmorza?
Na szczycie IT w Tallinie Węgry powtórzyły swą deklarację złożoną w maju przy okazji przystępowania do FIIT, kiedy to węgierskie MSZ wydało komunikat o konieczności utworzenia stałego Sekretariatu Inicjatywy Trójmorza z siedzibą w Budapeszcie. Stanowisko to podtrzymał w Tallinie sekretarz stanu ds. polityki bezpieczeństwa Węgier Péter Sztáray, który brał udział w panelu ministerialnym. Zadeklarował przy tym gotowość pokrycia kosztów utrzymania owego sekretariatu[17]. Jeśli propozycja ta zyska poparcie, będzie to krok milowy w drodze do instytucjonalizacji IT. Jak ustalono w Tallinie pierwszego dnia, kolejny szczyt Trójmorza odbędzie się w Bułgarii.
Talliński szczyt Inicjatywy Trójmorza przyniósł wiele konkretnych decyzji tak w wymiarze finansowym, jak i w zakresie nowych przestrzeni objętych współpracą. Potwierdził żywotność pierwotnie polsko-chorwackiej inicjatywy, której współgospodarzami czuje się coraz większa liczba państw. Fakt ten może nas tylko cieszyć. Świadczy bowiem o żywotności projektu, a przez poszerzanie poczucia sprawstwa na kolejne kraje, dobrze wróży jego przyszłości. Im więcej państw będzie poczuwało się do roli jego współautorów, tym bardziej projekt ten będzie przedsięwzięciem wspólnym – „naszym” (polskim, chorwackim, rumuńskim, estońskim, węgierskim, bułgarskim itd.), a nie „polską megalomanią” – jak chcieliby jego przeciwnicy.
Struktura obrad szczytu Trójmorza w Tallinie
Szczyt obradował w czterech blokach tematycznych:
1) W ramach panelu prezydenckiego (dotąd jedynej formuły szczytów IT) odbyła się dyskusja na wysokim szczeblu i konferencja prasowa online z udziałem głów państw oraz wiceprzewodniczącej Komisji Europejskiej Margrethe Vestager i podsekretarza stanu USA ds. energii Marka Menezesa.
2) Panel międzyministerialny pod hasłem Smart Money (mądrych pieniędzy) w całości był poświęcony rozwojowi Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza (FIIT). W wyniku przyjętych ustaleń, IT, budowana dotąd jako obszar działania prezydentów tworzących atmosferę współpracy, została przełożona na język decyzji budżetowych.
3) Panel poświęcony obronie demokracji i łączności w cyberprzestrzeni – zagadnienie ważne z uwagi na wojnę informatyczną i informacyjną, którą z państwami naszego regionu toczy Rosja. W jego ramach podsekretarz stanu USA ds. wzrostu gospodarczego, energii i środowiska Keith Krach i podsekretarz ds. politycznych z MSZ Estonii omówili zagadnienia bezpieczeństwa regionu Trójmorza w zakresie energii, technologii 5G i cyberprzestrzeni. (Estonia ma szczególną pozycję w dziedzinie cyberbezpieczeństwa. Atak rosyjskich hakerów dokonany na ten kraj w związku z rosyjsko-estońską tzw. wojną o pomnik brązowego żołnierza w 2007 r.[18], spowodował bowiem uznanie przez NATO cyberprzestrzeni za teatr działań militarnych, objętych odpowiedzialnością Sojuszu i utworzenie w 2008 r. w Tallinie natowskiego Centrum Doskonalenia Obrony przed Cyberatakami − NATO CCD COE[19]).
4) Panel poświęcony Inteligentnej Łączności (Smart Connectivity) – sztandarowej propozycji estońskiej przedłożonej podczas szczytu, której istotą jest połączenie infrastruktury energetycznej i transportowej z platformami cyfrowymi zapewniającymi ich obsługę[20].
Poszerzające się grono „ojców założycieli”
Projekt Trójmorza był, jak wspomniano, pierwotnie inicjatywą polsko-chorwacką, a jego bezpośrednim celem było zbudowanie systemu tranzytu gazu łączącego polski terminal LNG w Świnoujściu z terminalem chorwackim na wyspie Krk na Adriatyku. Pozostałe 10 państw nie miało własnych sztandarowych przedsięwzięć tej skali. W 2017 r. na szczycie w Warszawie IT zyskała silne poparcie ze strony USA[21]. W 2019 r. na szczycie w Lubljanie do grona „ojców założycieli” dołączyła Rumunia, tworząc wraz z Polską FIIT. Ambicją Estonii jako organizatorki ostatniego szczytu było przekształcenie FIIT w realną bazę finansową IT i cel ten osiągnęła. Polska, Rumunia, Estonia i Łotwa są pełnoprawnymi udziałowcami FIIT, w trakcie procedury przystępowania są Bułgaria, Węgry i Litwa, a na szczycie w Tallinie deklaracje o woli przystąpienia złożyły Chorwacja i Słowenia[22]. Z 12 państw Trójmorza dziewięć jest lub wkrótce będzie objętych tą współpracą. Czechy i Słowacja dołączą najpóźniej w przyszłym roku[23]. Wśród instytucji, które podpisały list intencyjny zmierzający do powołania FIIT, obok wspomnianych już jego założycieli z Polski (BGK) i Rumunii (Exim Bank), figurują: Slovak Investment Holding A.S.[24] (Słowacja), HBOR[25] (Chorwacja), Altum[26] (Łotwa) i Českomoravská záruční a rozvojová banka, a.s.[27] (Czechy). Brak tylko Austrii – najbardziej „zdystansowanego” państwa IT[28]. Swoją rolę w konstruowaniu IT zdecydowały się natomiast podkreślić w Tallinie Węgry, inicjując, jak wspomniano wyżej, proces instytucjonalizacji Trójmorza − deklarując gotowość goszczenia w Budapeszcie jego sekretariatu i pokrycia kosztów funkcjonowania tej instytucji.
Główne osiągnięcia i decyzje szczytu
Najważniejszym osiągnięciem szczytu w Tallinie jest nadanie operacyjności FIIT. Kolejnym – przetworzenie charakteru szczytu IT z międzyprezydenckiego na międzyrządowy, co pociąga za sobą konkretne działania wykonawcze wpisane w budżety państw członkowskich i ułatwia zaangażowanie biznesu, a zatem stanowi podstawę realnego wdrażania przyjmowanych projektów. Trzecim − wspomniana instytucjonalizacja IT (utworzenie sekretariatu), czwartym zaś aktualizacja listy priorytetowych projektów, przyjętej na szczycie w Bukareszcie w 2018 r. Dodano do niej 20 nowych przedsięwzięć. Strona internetowa IT ma obecnie charakter interaktywny, a potencjalni inwestorzy mogą czerpać z niej aktualizowane informacje odnośnie do poszczególnych projektów i podejmować na tej bazie decyzje inwestycyjne. Po piąte, Estonia poszerzyła obszar współpracy o wyżej wspomnianą koncepcję „inteligentnej łączności”[29].
Trójmorze w kampanii wyborczej w USA
Deklaracje prezydenta Trumpa z Warszawy z 2017 r. dźwignęły powagę inicjatywy polsko-chorwackiej na wyższy poziom polityczny, dając jej pieczęć poparcia światowego supermocarstwa. Po tym fakcie Niemcy przeszli od polityki otwartego dezawuowania IT do starań o wejście doń, co skończyło się przyznaniem im w 2018 r. w Bukareszcie statusu obserwatora i strategicznego partnera[30]. Obecnie, na kanwie szczytu w Tallinie, Trójmorze stało się elementem rywalizacji wyborczej w USA między prezydentem Donaldem Trumpem a jego kontrkandydatem Joe Bidenem. Naturalnie jest to w tej kampanii temat marginalny, ale w walce o głosy Polonii na tyle istotny, że Michael Carpenter − doradca Bidena ds. międzynarodowych − uznał za stosowne wyrazić w imieniu swego szefa, w wywiadzie dla PAP, poparcie dla Trójmorza[31]. Wiarygodność tej deklaracji złożona nie przez samego kandydata Demokratów, ale przez jego doradcę jest niska, niemniej jednak fakt jej złożenia jest znamienny. Optymizmem napawa także to, że w USA istnieje ponadpartyjna zgoda co do zasadności zaangażowania się USA w konstrukcję Trójmorza, wyrażona 1 października jednomyślnie przyjętą przez Komisję Spraw Zagranicznych Izby Reprezentantów Kongresu USA rezolucją z wyrazami poparcia dla tej inicjatywy[32].
Dwie umowy – pogłębienie zaangażowania amerykańskiego
Udział USA w realizacji IT poza wsparciem finansowym (wciąż dosyć skromnym), na kanwie szczytu w Tallinie został poszerzony przez dwie umowy dwustronne zawarte przy jego okazji. 19 października, w ramach obrad szczytu, pełnomocnik rządu RP ds. strategicznej infrastruktury energetycznej Piotr Naimski i sekretarz energii USA Dan Brouillette, podpisali 30-letnią polsko-amerykańską umowę międzyrządową o współpracy w rozwoju Programu Polskiej Energetyki Jądrowej (PPEJ) oraz cywilnego przemysłu jądrowego w Polsce. Zgodnie z zawartymi w niej postanowieniami, Polska i USA w ciągu 18 miesięcy przygotują wspólny raport, określając prace przygotowawcze i przedkładając propozycję struktury finansowania programu. Raport ten będzie bazą dla długotrwałego zaangażowania USA, a dla rządu RP podstawą do podjęcia decyzji o wyborze partnera przy realizacji PPEJ. W umowie zdefiniowano w wieloletniej perspektywie obszary współpracy zarówno w ramach wsparcia zaangażowanych podmiotów gospodarczych, jak i działań na poziomie rządowym (regulacji prawnych, badań, szkolenia kadr, rozwoju łańcuchów dostaw, kampanii informacyjnej, współpracy przy projektach w energetyce jądrowej w Europie)[33]. Energetyczny wymiar Trójmorza zyskał więc płaszczyznę nuklearną, opartą na technologii amerykańskiej, a nie jak węgierska elektrownia jądrowa w Paks − na rosyjskiej[34].
21 października w Tallinie Urmas Reinsalu, minister spraw zagranicznych Estonii, i Bonnie Glick, zastępca administratora Amerykańskiej Agencji ds. Rozwoju Międzynarodowego (USAID), podpisali deklarację o zacieśnieniu współpracy dwustronnej w zakresie transformacji cyfrowej[35]. Cyfryzacja jest zaś jedną z trzech płaszczyzn współpracy w ramach Trójmorza i sztandarowa marką Estonii reklamującej się jako e-Estonia – najlepiej zdygitalizowany kraj regionu[36].
Zorganizowany przez Estonię szczyt IT można więc podsumować hasłem – triumf konkretów. Konkretem jest bowiem rozbudowa FITT, konkretem tworzenie stałego sekretariatu, konkretem jest powiększenie listy projektów realizowanych w ramach IT o kolejne 20 i konkretem są podpisane na kanwie spotkania w Tallinie umowy polsko-amerykańska i estońsko-amerykańska.
[1] Według Zorana Milanovića, Inicjatywa Trójmorza jest niepotrzebna i potencjalnie szkodliwa dla Chorwacji z powodu możliwego konfliktu z Berlinem i Moskwą. Uznał IT za inicjatywę administracji prezydenta USA Baracka Obamy, mającą na celu zmuszenie krajów naszego regionu do większego udziału w zakupie amerykańskiego gazu skroplonego i odizolowania Rosji. Jak oświadczył: „Nie wezmę udziału w takiej izolacji Rosji. Uważam, że jest to głupie i szkodliwe dla Chorwacji. Widzimy, jak to wpływa na stosunki między USA, obecną administracją i Niemcami. To nie jest mecz, w którym Chorwacja powinna wziąć udział i narazić się zarówno Berlinowi, jak i Moskwie”. Zagrzeb. Głupia i szkodliwa Inicjatywa Trójmorza, „Nove Miasto”, 20.10.2020, https://novemiasto.com/2020/10/20/zagrzeb-glupia-i-szkodliwa-inicjatywa-trojmorza/.
[2] O stanowisku Jánosa Ádera wobec IT szerzej patrz: D.H. Héjj, Węgry wobec Szczytu Inicjatywy Trójmorza w Tallinie, „Komentarze Instytutu Europy Środkowej”, nr 275 (178/2020), 24.10.2020, https://ies.lublin.pl/komentarze/wegry-wobec-szczytu-inicjatywy-trojmorza-w-tallinie-275-178-2020.
[3] V. Golub, New impetus for the Three Seas Initiative: Estonian leadership and Ukrainian perspectives, „Euromaidan Press”, 22.10.2020, http://euromaidanpress.com/2020/10/22/new-impetus-for-the-three-seas-initiative-estonian-leadership-and-ukrainian-perspectives/.
[4] Wspólna Deklaracja Czwartego Szczytu Inicjatywy Trójmorza (Lublana, 5−6 czerwca 2019 r.), Prezydent.pl, 5.06.2019, https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta-rp/wystapienia/art,742,wspolna-deklaracja–iv-szczytu-inicjatywy-trojmorza.html. Patrz też: oświadczenie rzecznika prasowego BGK Anny Czyż: Fundusz Trójmorza oficjalnie założony − BGK podpisał akt założycielski, 06.06.2019, BGK, https://media.bgk.pl/60741-fundusz-trojmorza-oficjalnie-zalozony-bgk-podpisal-akt-zalozycielski oraz: Fundusz Inwestycyjny Inicjatywy Trójmorza – czym jest nowa inicjatywa BGK?, 300gospodarka.pl, 1.08.2019, https://300gospodarka.pl/explainer/fundusz-inwestycyjny-inicjatywy-trojmorza-czym-jest-nowa-inicjatywa-bgk-explainer. Por.: Three Seas Initiative Investment Fund established, CEEP Central Europe Energy Partners, Aug 29, 2019, https://www.ceep.be/three-seas-initiative-investment-fund-established/.
[5] The Three Seas Initiative Investment Fund, the investment vehicle for financing infrastructure projects, Exim Bank Romania, Bucharest, November 28, 2019, https://www.eximbank.ro/en/the-three-seas-initiative-investment-fund-the-investment-vehicle-for-financing-infrastructure-projects/. Por.: Fundusz Trójmorza. Pierwsze projekty są już analizowane, Money.pl, 10.09.2020, https://www.money.pl/gospodarka/fundusz-trojmorza-pierwsze-projekty-sa-juz-analizowane-6552509779445889a.html oraz: New fund to supplement EU infrastructure project financing, Institutional Real Estate, Inc. June 12, 2019, https://irei.com/news/new-fund-supplement-eu-infrastructure-project-financing/.
[6] M. Rudke, Fundusz Trójmorza wesprze inwestycje, „Rzeczpospolita” 20.12.2019, https://www.rp.pl/Gospodarka/312209884-Fundusz-Trojmorza-wesprze-inwestycje.html. Por.: Fundusz Trójmorza – inwestycje w transport, energetykę i infrastrukturę cyfrową, Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej, Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, gov.pl, 24.01.2020, https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/fundusz-trojmorza–inwestycje-w-transport-energetyke-i-infrastrukture-cyfrowa. Patrz też: Fundusz Trójmorza jest otwarty na inwestorów, „Puls Biznesu” 25.10.2019, https://www.pb.pl/fundusz-trojmorza-jest-otwarty-na-inwestorow-973952.
[7] The West Is Winning, Speech Michael R. Pompeo, Secretary of State Munich Security Conference Munich, Germany, February 15, 2020, US Department of State, https://www.state.gov/the-west-is-winning/.
[8] Iohannis at the summit of the Three Seas Initiative :The US economic presence in the region is a true catalyst for co-operation, Friday, June 7, 2019, Act Media Romanian News Agency, https://www.actmedia.eu/daily/iohannis-at-the-summit-of-the-three-seas-initiative-the-us-economic-presence-in-the-region-is-a-true-catalyst-for-co-operation/81243.
[9] Three Seas Initiative (3SI), Republic of Estonia, Ministry of Foreign Affairs, https://vm.ee/en/activities-objectives/three-seas-initiative-3si.
[10] Estonia and Latvia join the Three Seas Initiative Investment Fund, Exim Bank Romania, Bucharest, September 17, 2020, https://www.eximbank.ro/en/estonia-and-latvia-join-the-three-seas-initiative-investment-fund/.
[11] Węgry przystąpiły do Funduszu Inwestycyjnego Trójmorza, Kresy24.pl, 28.05.2020, https://kresy24.pl/wegrzy-przystapily-do-funduszu-inwestycyjnego-trojmorza/.
[12] E. Manołowa, Bułgaria przeznaczy 20 mln euro na fundusz Inicjatywy Trójmorza, „Forsal.pl”, 2.09.2020, https://forsal.pl/swiat/aktualnosci/artykuly/7812689,fundusz-trojmorza-bulgaria-przeznaczy-20-mln-euro-na-fundusz-inicjatywy-trojmorza.html.
[13] Chorwacja dołączy do Funduszu Inwestycyjnego Trójmorza. Rząd poinformował, że już podjął decyzję w tej sprawie, „w.Polityce.pl”, 18.10.2020, https://wpolityce.pl/swiat/522502-chorwacja-dolaczy-do-funduszu-inwestycyjnego-trojmorza.
[14] Wpisy tweeterowe: Three Seas Summit and Business Forum@3seaseu, 4:05 PM · 19 paź 2020, https://twitter.com/3seaseu/status/1318191636803977216 oraz: Three Seas Initiative@ThreeSeas24, 8:23 PM · 19 paź 2020, https://twitter.com/ThreeSeas24/status/1318256494173954050. Patrz też: W. Jakóbik, Fundusz Trójmorza urósł do prawie miliarda euro, „Biznes Alert”, 19.10.2020, https://biznesalert.pl/fundusz-trojmorze-800-mln-euro-250-mln-euro-energetyka-infrastruktura-cyberprzestrzen/.
[15] Perspektywy dla inwestycji infrastrukturalnych w Trójmorzu…, s. 16−17.
[16] Fundusz Trójmorza poszuka miliardów na inwestycje, „Biznes Interia” 14.08.2019, https://biznes.interia.pl/gospodarka/news-fundusz-trojmorza-poszuka-miliardow-na-inwestycje,nId,4207696.
[17] D. H. Héjj, op. cit.
[18] Szerzej zob. Russia’s Involvement in the Tallin Disturbances, International Centre for Defence Studies in Tallin, www.english.eesti.pl/index.php?op=riots&site=russias_involvment. Por.: P. Torsti, Why do History Politics Matter? The Case of the Estonian Bronze Soldier. The Cold War and the Politics of History, University of Helsinki, Helsinki 2008, s. 19–35.
[19] P. Żurawski vel Grajewski, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Wymiar militarny, Warszawa 2012, s. 238−239. Szerzej patrz: Centrum Doskonalenia Obrony przed Cyberatakami w Tallinie, „Best OSW” 2008, nr 18 (52), s. 5 oraz: CCD COE, NATO Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence, Tallin, Estonia, www.ccdcoe.org Por.: Defending against Cyber Attaks, North Atlantic Treaty Organization, Homepage, www.nato.int/cps/en/SID-63D98D11-C19E4ECC/natolive/75747.htm.
[20] V. Golub, op. cit.
[21] Szerzej o szczycie IT w Warszawie patrz: G. Zbińkowski, op. cit., s. 114.
[22] Reinsalu at the Three Seas Summit: the breakthrough in the Investment Fund is among the key results of Estonia’s coordinating year, Republic of Estonia, Ministry of Foreign Affairs, 19. October 2020, https://vm.ee/en/news/reinsalu-three-seas-summit-breakthrough-investment-fund-among-key-results-estonias-coordinating.
[23] Prezes BGK: Fundusz Trójmorza do końca roku powinien dysponować 1 mld euro, „Forsal.pl” 21.10.2020, https://forsal.pl/gospodarka/finanse-publiczne/artykuly/7985360,prezes-bgk-fundusz-trojmorza-do-konca-roku-powinien-dysponowac-1-mld-euro.html.
[24] Szerzej o firmie patrz: Slovak Investment Holding A.S., http://www.slovca.sk/sk/pridruzeni-clenovia/slovak-investment-holding.html.
[25] Hrvatska Banka za Obnovu i Razvitak, https://www.hbor.hr/en/.
[26] What we are, Altum, https://www.altum.lv/en/about-altum/what-we-are/.
[27] Českomoravská záruční a rozvojová banka, a.s., https://www.cmzrb.cz/.
[28] Perspektywy dla inwestycji infrastrukturalnych w Trójmorzu…, s. 37.
[29] V. Golub, op. cit.
[30] Szerzej o szycie IT w Bukareszcie patrz: P. Kowal, A. Orzelska-Stączek, Inicjatywa Trójmorza: geneza, cele i funkcjonowanie, 3 East of the West Wschód Zachodu, Warszawa 2019, s. 67−74. O niemieckiej pozycji na szczycie: J. Shotter, Three Seas seeks to turn tide on east-west divide, „Financial Times” 22 November 2018, https://www.ft.com/content/2e328cba-c8be-11e8-86e6-19f5b7134d1c.
[31] M. Obremski, Doradca Bidena o relacjach z Polską, NATO i Trójmorzu, PAP, 17.10.2020, https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C738290%2Cdoradca-bidena-o-relacjach-z-polska-nato-i-trojmorzu.html.
[32] Min. Szczerski: Ważne wsparcie Trójmorza w Kongresie USA, Prezydent.pl, 2.10.2020, https://www.prezydent.pl/kancelaria/aktywnosc-ministrow/art,2205,min-szczerski-wazne-wsparcie-trojmorza-w-kongresie-usa.html. Por.: Komisja spraw zagranicznych Izby Reprezentantów poparła rezolucję ws. Trójmorza, TVN24, 2.10.2020, https://tvn24.pl/najnowsze/trojmorze-komisja-spraw-zagranicznych-izby-reprezentantow-poparla-rezolucje-ws-trojmorza-4711656.
[33] Polska i USA podpisują międzyrządową umowę o rozwoju polskiego programu energetyki jądrowej, Polski Atom, Serwis Rzeczypospolitej Polskiej, gov.pl, https://www.gov.pl/web/polski-atom/polska-i-usa-podpisuja-miedzyrzadowa-umowe-o-rozwoju-polskiego-programu-energetyki-jadrowej. Szerzej patrz: Polska i USA podpisują międzyrządową umowę o rozwoju polskiego programu energetyki jądrowej, Premier.gov.pl, 19.10.2020, https://www.premier.gov.pl/wydarzenia/aktualnosci/polska-i-usa-podpisuja-miedzyrzadowa-umowe-o-rozwoju-polskiego-programu.html?fbclid=IwAR2urq6JAtngxKSOvdgTdJEp8WYjm-9oQM_ESkUXCsFhtbpZa1lcinDhz2w.
[34] Szerzej o udziale Rosji w węgierskiej energetyce jądrowej patrz: P. Aalto, H. Nyyssönen, M. Kojo, P. Pallavi, Russian nuclear energy diplomacy in Finland and Hungary, „Eurasian Geography and Economics”, vol. 58, nr 4, s. 386−417.
[35] USAID Deputy Administrator Bonnie Glick’s Travel to Estonia, US AID from the American People, 22 October 2020, https://www.usaid.gov/news-information/press-releases/oct-22-2020-usaid-deputy-administrator-bonnie-glicks-travel-estonia. Por.: S. Hankewitz, Estonia and the US boost digital transformation in development cooperation, „Estonian World”, October 23, 2020, https://estonianworld.com/technology/estonia-and-the-us-boost-digital-transformation-in-development-cooperation/.
[36] Przykład autopromocji patrz: We have built a digital society and we can show you how, e-estonia, https://e-estonia.com/. Szerzej o cyfryzacji Estonii i jej autopromocji w tym zakresie patrz: L. Larsson, e-Estonia, the information society since 1997, The Centre for Public Impact, a BCG Foundation, September 2, 2019, https://www.centreforpublicimpact.org/case-study/e-estonia-information-society-since-1997/.
