Na początku Anno Domini 2021 oczywistym już jest, że w świetle rosnącego geopolitycznego i geoekonomicznego znaczenia technologii oraz połączeń cyfrowych, a także cyberprzestrzeni, to właśnie cyfrowej współpracy w Trójmorzu musi zostać nadany najwyższy priorytet. Ta świadomość, zanim przełożyła się na działania polityków, budowana była jednak przez lata. Już w 2018 r. eksperci zwracali uwagę, że w obliczu pogłębiającej się digitalizacji społeczeństw, państw i gospodarki, region Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW) dzięki wykorzystaniu szans płynących z przemian cyfrowych powinien zmierzyć się z wyzwaniem wyrównania potencjału gospodarczego względem Europy Zachodniej.[1] [2] Jednak po dwóch latach od zawiązania współpracy w ramach Inicjatywy Trójmorza, wśród realizowanych czy bliskich realizacji projektów priorytetowych, żaden nie zawierał komponentu cyfrowego i to pomimo tego, że „na papierze” cyfrowy wymiar współpracy był elementem inicjatywy od początku jej powstania. Po pierwsze, komunikacja cyfrowa została wskazana jako jeden z trzech filarów współdziałania i znalazła swoje miejsce w pierwszej wspólnej deklaracji przywódców krajów tworzących inicjatywę na zakończenie pierwszego szczytu Trójmorza w Dubrowniku w 2016 r.[3]
Po drugie, „połączoność”, mocno wpisująca się także w koncepcję połączeń cyfrowych, występowała w haśle przewodnim szczytu Trójmorza w 2017 r., który także w swych konkluzjach wzywał do współpracy w obszarze cyfrowym[4]. I wreszcie po trzecie, wspólne patrzenie w przyszłość było przedstawiane jako strategiczny cel polityczny przyświecający inicjatywie[5]. Cyfrowy kierunek zmian przyspieszył dopiero w 2020 r., kiedy nowy cyfrowy świat stał się z powodu pandemii koronawirusa SARS-CoV-2 naszą codziennością. Wraz z nim wzrosła również ilość, skala i poziom zaawansowania ataków cybernetycznych, o różnej naturze, a zagrożenia z cyberprzestrzeni w spektakularny sposób rok 2020 zamknęły, przynosząc informacje o zaawansowanym cyberataku na łańcuch dostaw tzw. SolarWinds. Atak, którego skala jest wciąż badana, objąć mógł potencjalnie ponad „425 firm z listy Fortune 500, wszystkie 10 największych telekomów w USA, wszystkie rodzaje sił zbrojnych USA, Pentagon, Departament Stanu, NASA, NSA, Departament Sprawiedliwości, Biały Dom, Secret Service, 5 największych firm księgowych w USA, i firmy takie jak choćby VISA, MasterCard, Procter & Gamble, Cisco, Credit Suisse, Symantec, Volvo etc., a także setki uniwersytetów na całym świecie”.[6] Skala i charakter ataku dobitnie wskazują, że cyberprzestępcy, wspierani przez graczy państwowych[7], mają się świetnie i tylko wspólne konsekwentne działania, realizowane w ramach sojuszy międzynarodowych i współpracy publiczno-prywatnej, mogą zbudować odporność na ataki w cyberprzestrzeni. W tym miejscu warto zaznaczyć geopolityczne uwarunkowania regionu EŚW, który jest potencjalną areną działań o charakterze hybrydowym, oraz fakt, że cyberataki są jednym z narzędzi realizacji koncepcji „wojny nowej generacji”, czy inaczej wojny hybrydowej. Zaprezentowana przez gen. Walerija Gierasimow, szefa Sztabu Generalnego Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej w 2013 r., koncepcja zakłada wykorzystanie potencjału militarnego i pozamilitarnego Federacji i bazowanie na fakcie, że „linia między wojną a stabilnym pokojem została zatarta”.[8]
W tym przypadku można sobie wyobrazić, że np. „seria cyberataków wymierzona w infrastrukturę krytyczną, [która] może kaskadowo doprowadzić do napięć politycznych, społecznych czy ekonomicznych w atakowanym hybrydowo państwie”[9] może być idealnym narzędziem do realizacji strategicznych celów przez adwersarzy, którzy albo realizowali już podobne działania w stosunku do krajów regionu (cyberatak na Estonię w 2007 r.), albo wykazują wrogie wobec części z nich intencje. Podobnie w kontekście bezpieczeństwa regionu i możliwości wykorzystania cyfrowych kanałów komunikacji, należy podkreślić zagrożenia wynikające z wykorzystania przez adwersarzy działań informacyjnych.
Wprowadzenie do koncepcji Cyfrowego Trójmorza
Bazując na przedstawionych uwarunkowaniach regionu, uznać należy, że bez wątpienia wszystkie propozycje w zakresie budowy silnego filaru cyfrowego oraz wymiaru cyberbezpieczeństwa, wspierającego pozostałe dwa trójmorskie filary, wymagają dziś nie tylko priorytetyzacji i profesjonalnej konceptualizacji, ale także pilnej i sprawnej realizacji. To właśnie coraz bardziej umiejętność zdobywania mocnej pozycji w cyfrowym łańcuchu wartości, rozwijania gospodarki opartej na danych oraz świadome wspieranie potencjału w przestrzeni cyfrowej, a także aktywne działania w zakresie budowania odporności cyfrowej, mogą w średnim okresie zmienić geopolityczną i geoekonomiczną pozycję regionu i jego poszczególnych krajów.
Rzecznictwo wskazujące na konieczność zwrócenia przez decydentów szczególnej uwagi na współpracę w zakresie dostosowania regionu do potrzeb, wyzwań i zagrożeń transformacji cyfrowej, rozpoczęło się już w 2018 r. Instytut Kościuszki we współpracy z innymi organizacjami eksperckimi z regionu, przedstawił 11 punktowy plan cyfrowy dla Trójmorza.[10] Eksperci wyszli z założenia, że pomyślna przyszłość regionu zależeć będzie od zrealizowania wspólnych transgranicznych cyfrowych projektów infrastrukturalnych, współpracy i koordynacji w zakresie procesów składających się na transformację cyfrową jak i wspierających tworzenie systemów cyberbezpieczeństwa w poszczególnych krajach i sektorach gospodarki. Think tanki z krajów Trójmorza[11] zaproponowały realizację wspólnych projektów w zakresie infrastruktury transgranicznej, umożliwiających lepszy i bezpieczniejszy transfer danych z północy na południe regionu poprzez cyfrowe autostrady (w tym tzw. 3 Seas Digital Highway[12]), wspólne projekty z obszaru technologii chmurowych uzupełniające i integrujące regionalną infrastrukturę energetyczną i transportową (w tym budowę centrów przetwarzania danych, nazwanych przez autorów koncepcji zgodnie z terminologią „trójmorską”: wyspami danych). W tym obszarze zwrócono uwagę na potrzebę opracowania i wdrożenia „polityki swobodnego przepływu danych nieosobowych, która leży u podstaw innowacyjnego przemysłu opartego na danych oraz przełomowych technologii (np. sztuczna inteligencja, Internet rzeczy.”[13] Ten zakres postulatów Cyfrowego Trójmorza pokrywa się z przedstawioną w Tallinie w czasie trójmorskiego szczytu koncepcją Smart Connectivity. Wiele z pozostałych należy jednak dziś ponownie przypomnieć i przemyśleć sposób ich możliwej realizacji.
Kolejne kroki do budowy Cyfrowego Trójmorza
W czasie piątego szczytu Inicjatywy Trójmorza 19 października 2020 r., prezydent Estonii Kerstii Kaljulaid, która „przewodniczyła” spotkaniu, przedstawiła pierwszy spójny i ambitny projekt cyfrowy dla regionu, pod nazwą Smart Connectivity. Jego celem jest uczynienie EŚW start-upem danych i inteligentnych połączeń w tym energetycznych, transportowych i cyfrowych, które aktywują poszczególne sektory gospodarki (ang. smart enablers). Inteligentna „połączoność” to warstwa cyfrowa, która w regionie miałaby połączyć fizyczną infrastrukturę w transporcie i energetyce, na niej z kolei możliwe byłoby zbudowanie wielu usług, które pozwoliłyby firmom rozwijać i prowadzić nowe modele biznesowe obejmujące cały region. Koncepcja zasadza się zatem na swobodnym przepływie danych cyfrowych, które współcześnie porównywane są do nowej ropy. Dzięki innowacjom i infrastrukturze cyfrowej Trójmorze mogłoby zostać ważnym punktem na globalnej mapie świata dla inteligentnej mobilności i innowacji energetycznych. Inteligentne korytarze transportowe z autonomicznymi pojazdami na żądanie, inteligentnymi drogami i kolejami, inteligentnymi centrami logistycznymi, interoperacyjnymi inteligentnymi sieciami energetycznymi, w których konsumenci są także producentami energii ze źródeł odnawialnych[14] to nie tylko marzenia prezydent najbardziej zaawansowanego cyfrowo kraju Trójmorza, ale także konkretne propozycje, które wspólnie w regionie można i należy zacząć realizować.
Zdaniem prezydent Estonii, aby zrealizować ten cel potrzebujemy zaufania i zbudowania tożsamości cyfrowej (ang. digital identity) ponad granicami dla usług prywatnych i publicznych. Konieczna jest jednak także wola polityczna i ramy współpracy oraz wsparcie inwestycji i wspólnych standardów, w tym dla cyberbezpieczeństwa i integracji tożsamości cyfrowych. Musimy jednocześnie stworzyć wspólną przestrzeń danych, aby wspierać nowe modele biznesowe i powstające technologie. Koncepcja Smart Connectivity idzie jednak dalej i ma mocny aspekt rynkowy, celem jest bowiem również skalowanie inteligentnych rozwiązań w zakresie łączności i oferowanie ich na rynkach na całym świecie. W jej ramach 2 grudnia 2020 r. w Tallinie przedstawiono pierwszy projekt cyfrowy – Greenergy Data Centers, który realizowany będzie w ramach Inicjatywy Trójmorza i dofinansowany z Funduszu Trójmorza. To pierwszy namacalny, ale nie jedyny wyraźny sygnał, że wymiar ten w najbliższych latach zacznie się dynamicznie rozwijać. Aby jednak tak się stało i aby możliwe było zrealizowanie koncepcji Smart Connectivity w pełni, konieczne są inwestycje w infrastrukturę cyfrową.
Z tego względu, ale także z powodów geopolitycznych, wysoko na agendzie Trójmorza powinien zatem znaleźć się przede wszystkim tzw. kabel transatlantycki 3Seas1Ocean, łączący EŚW bezpośrednio z USA. Według prezesa Exatel inwestycja ta kosztować mogłaby ok. 1,8 mld zł (400 mln $), i zostać zrealizowana przez polskie podmioty publiczne i prywatne, we współpracy z partnerami regionalnymi i amerykańskimi. Znaczenie tego projektu można porównać do inwestycji w terminal LNG i infrastrukturę gazową i warto wspomnieć o komponencie bezpieczeństwa, na przykład bezpieczeństwie komunikacji bezpośredniej, która jest kluczowa dla operacji wojskowych. Wydaje się, że w ramach rozpoczynającej się prezydencji portugalskiej w Radzie Unii Europejskiej temat ten może zyskać wsparcie, gdyż jednym z jej priorytetów w ramach budowania cyfrowej suwerenności kontynentu jest przegląd bezpieczeństwa sieci światłowodów zasilających Europę oraz przeprowadzenie ogólnoeuropejskiego planu inwestycyjnego, mającego na celu rozwinięcie sieci kabli podmorskich i modernizację infrastruktury cyfrowej na kontynencie.[15]
Kluczowe jest także lepsze połączenie cyfrowe w ramach regionu, co z kolei adresuje wspomniany już projekt autostrady cyfrowej Trójmorza, który dzięki staraniom Instytutu Kościuszki znalazł się na przyjętej na szczycie Trójmorza w Bukareszcie w 2018 r. liście projektów priorytetowych[16]. Bezpieczniejszy i swobodny transfer danych z północy na południe, można osiągnąć dzięki rozwojowi cyfrowych autostrad, przebiegających wzdłuż już zaplanowanych szlaków transportowych i energetycznych. Realizacja projektu 3 Seas Digital Highway może również pomóc w rozwoju nowoczesnej technologii bezprzewodowej 5G i całego opartego na niej ekosystemu.
Dopiero wtedy, w dobrze „przyłączonym” cyfrowo i wzajemnie połączonym regionie, można budować centra danych i skalować inwestycje sektora ICT. Jest to ważne, ponieważ nowy cyfrowy świat będzie zasilany ogromną ilością danych, które generujemy, przetwarzamy i przesyłamy, i które stały się nie tylko ropą, ale także tlenem dla gospodarki opartej, która w tej cyfrowej dekadzie będzie jeszcze bardziej bazowała na danych[17]. To jest powód, dla którego musimy rozwijać więcej i gęściej centra danych w regionie.
Oprócz wymienionych powyżej zaproponowanych punktów, szczególne miejsce przypadło postulatowi uwzględnienia w trzech filarach Inicjatywy: energetycznym, transportowym i cyfrowym również wymiaru cyberbezpieczeństwa. Ten horyzontalny wymiar współpracy wydaje się szalenie istotny zwłaszcza z uwagi na zagrożenia hybrydowe, których region doświadczał w przeszłości i może doświadczyć w przyszłości, a które w swojej współczesnej, nowoczesnej odsłonie, w dużej mierze wykorzystują słabości cyfrowych elementów infrastruktury krytycznej w celu destabilizacji sytuacji międzynarodowej. W tym kontekście, koncepcja zwraca także uwagę, na proces, który aktualnie w ramach działań UE, ale także we współpracy z administracją amerykańską, posuwa się mozolnie do przodu, m.in. w ramach inicjatywy 5G Toolbox i Clean Network, a mianowicie na potrzebę wypracowania w regionie wspólnych modeli bezpieczeństwa i standardów związanych z budową sieci 5G, opartych na zasadzie security by design. Eksperci zaproponowali także aby w ramach Trójmorza realizowane były wspólne inicjatywy technologiczne, współpraca edukacyjna i prowadzone wspólne przemysłowe badania naukowe, dotyczące m.in. autonomicznego transportu, infrastruktury elektromobilności, inteligentnych rozwiązań dla miast, czy technologii blockchain, które to wciąż są wielkim wyzwaniem i szansą na drodze do przyspieszenia transformacji cyfrowej w EŚW. W tym kontekście koncepcja Cyfrowego Trójmorza od samego początku zwracała także uwagę na znaczenie firm z sektora ICT z regionu Trójmorza i konieczność budowania przez nie pozycji, na jak najwyższym poziomie łańcuchów wartości, w takich sektorach przemysłu przyszłości jak fin-tech, cyberbezpieczeństwo, elektromobilność czy health-tech. Wspieranie rozwoju tych firm (czempionów, MŚP czy start-upów) jest konieczne po to, aby wzmacniać przewagi komparatywne EŚW na globalnym rynku ICT i z pewnością wpisuje się także w aktualny unijny trend budowania suwerenności cyfrowej i technologicznej starego kontynentu, lansowany przez „geopolityczną Komisję Europejską” Ursuli von der Leyen.
Założenia Cyfrowego Trójmorza uwzględniały także propozycję wzmocnienia rozwoju i zabezpieczenia „centrów e-handlu w miejscach o strategicznym znaczeniu dla całego regionu, poprzez budowę inteligentnych magazynów oraz inteligentnych systemów odprawy celnej”[18], co biorąc pod uwagę zachodzące w czasie pandemii zmiany konsumenckie wydaje się być pomysłem bardzo aktualnym.
Innym ważny punktem, który okazuje się być obecnie także wyjątkowo istotny, jest potrzeba wzmacniania współpracy w celu przeciwdziałania wojnie informacyjnej w oparciu o wspólne doświadczenia regionu. Łączenie kapitału wiedzy i umiejętności w domenie cyfrowej zostało także zaproponowane w punkcie dotyczącym potrzeby stymulowania „współpracy, integracji i zaufania pomiędzy cyfrowymi ośrodkami innowacji, centrami kompetencji oraz globalnymi i regionalnymi firmami, na przykład w formie tworzenia platform współpracy, wspólnej popularyzacji innowacji cyfrowych, promowania dojrzałych technologii opartych na potrzebach przemysłu”[19]. Obok postulatów infrastrukturalnych i budujących potencjał cyfrowy regionu, pojawiły się także te dotyczące współpracy politycznej na forum Unii Europejskiej w zakresie wspólnego opracowywania polityk cyberbezpieczeństwa i koncepcji strategicznych. I ten postulat jest szalenie ważny nie tylko w kontekście planowania celów, ale także przemyślanej, efektywnej i długofalowej alokacji środków unijnych w ramach kolejnej perspektywy finansowej UE, jak i wykorzystania środków z Funduszu Odbudowy UE.
Trójmorza a rozgrywka geopolityczna wokół nowych technologii.
Wielki powrót geopolityki w XXI wieku realizuje się dodatkowo w rzeczywistości poszerzonej o nowy wymiar, który stanowi cyberprzestrzeń. Zatem Inicjatywa Trójmorza, w tej szczególnej części świata i w tych konkretnych cyfrowych i technologicznych uwarunkowaniach, musi być także Cyfrowa. W regionie przecinają się aktualnie interesy dwóch technologicznych mocarstw: Stanów Zjednoczonych i Chińskiej Republiki Ludowej, a jego cyfrowa przyszłość jest istotna dla nich obu. Nowych i przełomowe technologie (ang. emerging and disruptive technologies), z których gros jest cyfrowych, są w tej rozgrywce krytyczne, ponieważ stały się źródłem zarówno soft jak i hard power. Ich rozwój, zarówno w granicach narodowych jak i we współpracy z podobnie myślącymi krajami, jest teraz kwestią bezpieczeństwa narodowego, a nie tylko ekonomiczną kalkulacją. Z tego powodu, w dobie geopolityki technologii[20], EŚW powinna i może stać się regionem, w którym w ramach cyfrowego łańcucha dostaw będziemy produkować i rozwijać jeszcze bardziej krytyczne komponenty sprzętu i zaawansowane oprogramowanie. USA, które są strategicznym partnerem Inicjatywy Trójmorza powinny zaangażować się w regionie nie tylko we wsparcie budowy bezpiecznej infrastruktury cyfrowej, ale również w rozwój rozwiązań software’owych i w produkcję sprzętu ICT, a także doprowadzić do transferu technologii w tym obszarze. 18 listopada 2020 r. Izba Reprezentantów w amerykańskim Kongresie przyjęła rezolucję dotyczącą szerokiego wsparcia dla Inicjatywy Trójmorza. Dokument wymienia kilka projektów kluczowych dla wzmocnienia infrastruktury komunikacyjnej w regionie, w tym Cyfrową Autostradę Trójmorza. Rezolucja ta stanowi ważny sygnał politycznego wsparcia dla Inicjatywy ze strony Stanów Zjednoczonych i stanowi alternatywę dla chińskiej koncepcji Cyfrowego Jedwabnego Szlaku (ang. Digital Silk Road) oraz Pasa i Szlaku (ang. Belt and Road). Co istotne, rezolucja jest przejawem ponadpartyjnej zgody w USA dotyczycącej kwestii strategicznego wzmacniania Inicjatywy Trójmorza przez Waszyngton – została poparta głosami zarówno Demokratów, jak i Republikanów. Zatem ze strony nowej administracji prezydenta USA Joe Bidena płyną wyraźne sygnały, że tzw. technologiczny sojusz między USA a Europą będzie priorytetową osią współpracy. Wnioskować zatem należy, że możliwe jest duże zainteresowanie ze strony Waszyngtonu dla technologicznych i cyfrowych projektów także w Trójmorzu. Współpraca cyfrowa w Trójmorzu może wzmocnić pozycję geopolityczną nie tylko tej części Europy, ale Unii Europejskiej jako bloku, a w konsekwencji całego obszaru transatlantyckiego. Dlatego nie tylko administracja amerykańska, ale także Komisja Europejska, ze swoim podejściem geopolitycznym, a także ambicją budowania suwerenności cyfrowej UE będzie wspierać ten cel zarówno politycznie, jak i finansowo.
W tym miejscu warto zaznaczyć także uwarunkowania wewnętrzne regionu EŚW, który predestynują go do stania się zagłębiem cyfrowych innowacji. Po pierwsze, jest nim sam rynek wewnętrzny, który przy stosunkowo niskim nasyceniu produktami i usługami ICT, jest gotowy do intensywniejszego wchłaniania technologii cyfrowych i przejścia przez transformację cyfrową, mającą na celu m.in. zwiększenie produktywności gospodarek. Rynek ten jest gotowy nie tylko na rozwój konwergentny, ale także innowacyjny, gdzie istotną rolę odegrają inwestycje infrastrukturalne, w tym przeważającej mierze cyfrowe, które lepiej połączą region i uczynią go bardziej atrakcyjnym dla biznesu, w tym dla tworzenia centrów B + R, hubów innowacji cyfrowych (ang. digital innovaton hubs), centrów danych czy Security Operations Centers. Rynek EŚW jest zatem jej wielkim atutem, który może przyciągnąć inwestycje, które pomogą regionowi wspiąć się w globalnym łańcuchu wartości. Jest to również rynek z potencjałem do rozwoju lokalnych i krajowych firm ICT i cybernetycznych oraz start-upów. W ramach dalszego rozwoju dogodnych uwarunkowań rynkowych, konieczne jest jednak aktywowanie tego regionalnego kapitału, wsparcia rządu poprzez regulacje i polityki stymulujące innowacje tworzące nowe produkty i usługi o wartości dodanej. W tym wymiarze, współpraca cyfrowa Trójmorza może także czerpać inspiracje z sukcesów genialnych naukowców, których korzenie znajdują się w tym regionie, a którzy w znacznym stopniu przyczynili się do rozwoju nowoczesnego sektora ICT, technologii i cyberbezpieczeństwa. Są wśród nich łamacze kodów Enigmy Jerzy Różycki, Henryk Zygalski i Marian Rejewski, ale także Jan Czochralski twórca metody Czochralskiego, czyli procesu stosowanego do produkcji półprzewodników, na których zasadza się produkcja ponad 90% całej elektroniki na świecie, czy Stanisław Ulam i wielu innych w Europie Środkowo-Wschodniej, żeby wymienić chociażby Johna von Neumanna, o którym mówi się, że jest prawdziwym ojcem komputerów. Sprowadza się to do kolejnego po rynkowym uwarunkowania wewnętrznego, a mianowicie potencjału EŚW w obszarze kapitału: kompetentnych, przedsiębiorczych i innowacyjnych ludzi, często z bogatym doświadczeniem w zakresie przedmiotów ścisłych i technicznych (ang. STEM).
Podsumowując, celem cyfrowej współpracy w Trójmorzu jest nie tylko budowa infrastruktury, która skokowo przyspieszy transformację cyfrową Europy Środkowo-Wschodniej, jej rozwój gospodarczy oraz wzmocni jej pozycję geopolityczną, ale także sprawi, że będzie ona rozwijała się w sposób bezpieczny i wolny od wrogich ingerencji z zewnątrz. Założenia Inicjatywy Cyfrowego Trójmorza znalazły nareszcie po wielu latach odbicie w rozwoju politycznym inicjatywy, czego potwierdzeniem był ostatni Szczyt Trójmorza w Tallinie. Ogłoszenie pod koniec 2020 r. pierwszej trójmorskiej cyfrowej inwestycji, czyli budowy zasilanych energią odnawialną centrów danych jest krokiem w kierunku realnych działań, które należy kontynuować w kolejnej dekadzie, nazwanej zresztą przez Komisję Europejska „dekadą cyfrową”.
Tekst ukaże się również w najbliższym wydaniu „Kwartalnika Trójmorze”.
Artykuł do pobrania w formie pdf:
[1] Por. The Rise of Digital Challengers, How digitization can become the next growth engine for Central and Eastern Europe, Digital McKinsey, 2018.
[2] Por. The Digital 3 Seas Initiative, Mapping the Challenges to overcome, Instytut Kościuszki, 2018.
[3] W ramach Wspólnej Deklaracji Szczytu przedstawicieli krajów Trójmorza w Dubrowniku czytamy, że kraje są „Convinced that by expanding the existing cooperation in energy, transportation, digital communication and economic sectors, Central and Eastern Europe will become more secure, safe and competitive, thus contributing to making the European Union more resilient as a whole”, więcej: The Joint Statement on the Three Seas Initiative (The Dubrovnik Statement), http://three-seas.eu/previous-summits/, [online: 22.12.2020]. http://three-seas.eu/previous-summits/, [online: 22.12.2020].
[4] Hasłem szczytu w 2017 r. było “Connectivity, Commerciality, Complementarity”, a we Wspólnej Deklaracji przedstawicieli krajów Trójmorza czytamy “Hereby acknowledge the high value of intensified cooperation in the form of the 3 Seas Initiative, focused on supporting investments in the fields of the economy, transport connectivity, energy infrastructure, environmental protection, R&D and digital communication within the 3 Seas Initiative region”, więcej: The Second Summit of the 3 Seas Initiative Joint Declaration, http://three-seas.eu/previous-summits/, [online: 22.12.2020].
[5] Taki cel przed inicjatywą zarysował prof. Krzysztof Szczerski w Waszyngtonie w czasie swojego wystąpienia w The Heritage Foundation 8 marca 2018 r., więcej: https://www.heritage.org/europe/event/advancing-liberty-and-economic-freedom-through-the-three-seas-initiative, [online: 22.12.2020].
[6] A. Haertle, Ujawniono właśnie najciekawszy atak roku 2020. Grube ofiary, bardzo sprytna, technikahttps://zaufanatrzeciastrona.pl/post/ujawniono-wlasnie-najciekawszy-atak-roku-2020-grube-ofiary-bardzo-sprytna-technika/, [online: 22.12.2020].
[7] Rządowe agencje Stanów Zjednoczonych atrybuowały atak SolarWinds do gracza z grupy APT powiązanej z rosyjskim rządem, więcej: https://www.cisa.gov/news/2021/01/05/joint-statement-federal-bureau-investigation-fbi-cybersecurity-and-infrastructure, [online: 05.01.2021].
[8] A. Krzak, Wojny przyszłości po rosyjsku – wojna hybrydowa, informacyjna i psychologiczna na tle konfliktu ukraińskiego, www.abw.gov.pl, [online: 22.12.2020].
[9] K. Stobnicki, Konflikty o charakterze hybrydowym – prawo jako narzędzie walki, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, https://rcb.gov.pl/konflikty-o-charakterze-hybrydowym-prawo-jako-narzedzie-walki/, [online: 22.12.2020].
[10] The Digital 3 Seas Initiative: Inicjatywa Cyfrowego Trójmorza to krok w przyszłość regionu, Instytut Kościuszki, 2018.
[11] Obok Instytutu Kościuszki, były to: GLOBSEC ze Słowacji, IRMO z Chorwacji i New Strategy Center z Rumunii.
[12] Strona internetowa inicjatywy: https://digital3seas.eu/.
[13] The Digital 3 Seas Initiative: Inicjatywa cyfrowego Trójmorza to krok w przyszłość regionu, Instytut Kościuszki, 2018.
[14] Por. https://youtube.com/watch?v=GOW8kTk48AA, [online: 30.12.2020].
[15] Lisbon eyes undersea cable investment to bolster EU tech infrastructure, https://www.politico.eu/article/submarine-cables-europe-lisbon-eyes-undersea-investment-bolster-tech-infrastructure/, [online: 30.12.2020].
[16] Karta projektu znajduje się pod tym linkiem internetowym: https://projects.3seas.eu/projects/the-3-seas-digital-highway, [online: 30.12.2020].
[17] Por. I. Albrycht, Siła cyfrowych danych, w: Geopolityka Nowych Technologii Cyfrowych, Instytut Kościuszki, 2020, https://ik.org.pl/publikacje/raport-geopolityka-nowych-technologii-cyfrowych/, [online: 30.12.2020].
[18] The Digital 3 Seas Initiative: Inicjatywa cyfrowego Trójmorza to krok w przyszłość regionu, Instytut Kościuszki, 2018.
[19] The Digital 3 Seas Initiative: Inicjatywa cyfrowego Trójmorza to krok w przyszłość regionu, Instytut Kościuszki, 2018.
[20] Por. I.Albrycht, M.Rekowski, K.Mikulski (red.), Geopolityka Nowych Technologii Cyfrowych, Instytut Kościuszki, 2020, https://ik.org.pl/publikacje/raport-geopolityka-nowych-technologii-cyfrowych/, [online: 30.12.2020].
