W Europie Środkowej i Wschodniej tradycja kształcenia akademickiego ma długą i piękną tradycję. Jednym z najważniejszych punktów na akademickiej mapie regionu jest z pewnością wileński Uniwersytet Stefana Batorego, który ma olbrzymi wkład w rozwój nauki w Polsce i na świecie.
Powstanie uczelni
1 IV 1579 król Stefan Batory powołał do życia jednostkę o nazwie Akademia i Uniwersytet Towarzystwa Jezusowego w Wilnie (Academia et Universitas Vilnensis Societatis Jesu). Uniwersytet powstał z przekształcenia kolegium jezuickiego w uczelnię. Jej powstanie było możliwe dzięki środkom przeznaczonym przez króla na jej powstanie. Akt fundacyjny Stefana Batorego został później potwierdzony przez papieża Grzegorza XIII.
Uniwersytet miał początkowo trzy wydziały: filologiczny, prawniczy i teologiczny. Jego losy odzwierciedlały trudną historię Rzeczpospolitej Obojga Narodów a później odrodzonego państwa polskiego. W 1773 roku, kiedy skasowano zakon jezuicki, uczelnia została przez Komisję Edukacji Narodowej przemianowana na świecką Szkołę Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Zabory
Wraz z zaborami Rzeczpospolitej uczelnia stałą się uniwersytetem rosyjskim. W 1803 roku restaurował go Aleksander I Romanow pod nazwą Cesarski Uniwersytet Wileński. Był to czas silnego oddziaływania uczelni na cały region. Dynamicznie się rozwijała, skupiając w swoich murach znakomitych badaczy. Kres tej prosperity przyniosły carskie represje po powstaniu listopadowym w wyniku których uniwersytet został zamknięty w 1832 roku.
Z części wydziałów Rosjanie stworzyli mniejsze jednostki. Z wydziału medycznego powstała Akademia Medyko-Chirurgiczna, która działała do 1842 roku, a z teologicznego – Akademia Duchowna, którą finalnie przeniesiono z Wilna.
XX wiek
Wraz z odzyskaniem przez Polskę Niepodległości władze Rzeczpospolitej reaktywowały uczelnię w 1919 roku pod nazwą Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie. Działał on do sowieckiej inwazji w 1939 roku. Później z przerwą w czasie wojny był uczelnią litewską w czasach sowieckich, od 1955, roku nosił imię Vincasa Kapsukasa – litewskiego komunisty i członka Kominternu. Od 1990 roku ponownie działa jako Uniwersytet Wileński.
Tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego w Polsce kontynuuje od 1945 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, do którego po wojnie trafiła znaczna część polskich naukowców. Uczelnia powstała i rozwinęła się w Toruniu dzięki sile i determinacji wielkiego badacza Ludwika Kolankowskiego (1882 – 1956).
Założony przez Batorego Uniwersytet Wileński funkcjonuje do dziś. Jest najważniejszą uczelnią Litwy, a jego kontynuator – Uniwersytet Mikołaja Kopernika – jedną z najważniejszych w Polsce.
