Relacje Polski z Litwą od 1385 roku określała unia w Krewie, która była unią personalną. Stopniowo uzupełniano ją o kolejne dokumenty doprecyzowujące charakter wspólnej polityki obu państw.
Taki sposób funkcjonowania Polski i Litwy był niezwykle wygodny dla Jagiellonów, którzy na Litwie byli władcami dziedzicznymi, a pierwszy tron dawał im drugi – elekcyjny w Polsce. Do zacieśnienia związku obu państw parł Zygmunt II August zdający sobie sprawę z możliwości swojej bezpotomnej śmierci.
Przyczyny Unii Lubelskiej
Litwa nie chroniła dobrze Korony od najazdów ze Wschodu (co było obiektem pretensji strony polskiej), mimo że sama wkrótce miała się stać obiektem zainteresowania Moskwy, Stambułu i Bachczysaraju. Obie strony chciały lepszego zabezpieczenia militarnego. Średnia szlachta litewska pragnęła także uzyskać takie przywileje na Litwie, jakie miała szlachta polska w Koronie.
Szlachta polska natomiast oczekiwała szybkiej ekonomicznej ekspansji na ziemie litewskie. Warto podkreślić, że olbrzymie rozmiary Wielkiego Księstwa i liczne niezagospodarowane tereny zachęcały do realizowania takich prób.
Polacy mieli też pretensje o to, że szybkie procedowanie namaszczenia kolejnych Jagiellonów na Wielkich Książąt Litewskich determinują wybór króla w Polsce. Zygmunt August chciał więc, by oba państwa pozostały w unii bez podobnych temu konfliktów interesów i zrzekł się swoich praw sukcesyjnych do Litwy na rzecz Korony.
Założenia
W odróżnieniu od poprzednich unii, ta zawarta 1 lipca 1569 roku trwale łączyła oba państwa. Powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Korona i Litwa istniały od tej chwili jako osobne państwa w ramach trwałej federacji, która miała mieć wspólne: sejm złożony z króla, senatu i izby poselskiej, wspólnego władcę wybieranego wspólnie podczas wolnej elekcji, monetę, prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej i wspólne prowadzenie wojen.
Rzeczpospolita była federacją o powierzchni przekraczającej trzykrotnie powierzchnię samej Korony. Zamieszkiwało ją około ośmiu milionów ludzi. Wzrósł potencjał militarny obu stron. Warszawa wysunęła się na najważniejsze centrum polityczne regionu, ponieważ to tam zapadały najważniejsze decyzje dla przyszłości Korony i Litwy. Korona natomiast znalazła się w sytuacji szybkiego wzrostu długości granic z państwami, które nie chciały utrzymywać z nią przyjaznych relacji ze względu na swoje imperialne plany w stosunku do Wielkiego Księstwa. Rzeczpospolita była ważnym graczem na arenie międzynarodowej, ale jej pozycja stopniowo słabła na skutek uwikłania olbrzymiego państwa w nieustające konflikty o dominację w regionie wschodniej Europy.
