Kwestia kozacka była jednym z największych społecznych i zarazem etniczno-religijnych problemów dręczących I Rzeczpospolitą. Sfera swoistego braku nadzoru państwa nad feudalnym systemem spowodowała, że województwa południowo-wschodnie stały się swego rodzaju enklawą na mapie kraju. Zamieszkiwali je Kozacy.
Rozwijali się jako grupa społeczna również dzięki zbiegostwu chłopów z innych województw, co budziło oburzenie szlachty. Ich religijną odmienność z wprawą nauczyła się wykorzystywać Moskwa, grając rolę protektorki i obrończyni Kozaków. Unia hadziacka stała się w naszej historiografii symbolem niespełnionej możliwości reformy kraju. W jej rocznicę warto sprawdzić jej założenia.
Przemoc i Perejasław
Na początku lat pięćdziesiątych siedemnastego wieku konflikt kozacki był już naznaczony przelewem krwi na dużą skalę. Powstanie Chmielnickiego przyniosło tysiące ofiar. Zwycięska dla sił Korony bitwa pod Beresteczkiem zapadła Kozakom w pamięć i po przegranej przez siły królewskie w 1653 roku bitwie pod Batohem doszło do rzezi jeńców armii koronnej. Widząc ciągnące się ze zmiennym szczęściem walki Kozacy postanowili zwrócić się do Moskwy po pomoc.
Ugoda Kozaków z carem Aleksym Michajłowiczem Romanowem głosiła, że Kozacy będą uznawać zwierzchność cara w zamian za ochronę. Kozacy przekazywali też Moskwie zwierzchność nad lewobrzeżną Ukrainą. Dla Rzeczpospolitej miało to opłakane konsekwencje w postaci ciągnącej się ponad trzydzieści lat wojny z Rosją (1654 – 1686).
Hadziacz
Po śmierci Chmielnickiego w 1657 roku zmienił się ataman kozacki. Nowym przywódca Kozaków został Jan Wyhowski zwolennik rozmów z królem i przeciwnik dalszego wiązania się z Kremlem. Zaczął on forsować koncepcję zamiany Rzeczpospolitej w państwo złożone z trzech członów: Korony, Litwy i Księstwa Ruskiego. 16 września 1658 roku doszło do ugody w Hadziaczu. Z trzech województw: kijowskiego, czernichowskiego i bracławskiego miało powstać Księstwo Ruskie. Na czele Księstwa Ruskiego miał stać hetman zatwierdzony przez króla.
Państwo miało też zmienić swój stosunek do prawosławnych duchownych. Od 16 września mieli posiadać gwarancję zasiadania w senacie RP. Kozacy mieli otrzymać własne urzędy i szkołę wojskową. Starszyzna Kozacka uzyskiwała tytuły szlacheckie. Ugoda hadziacka przekreśliła postanowienia Perejasławia. Stanowiła potężny cios w plany Moskwy. Rosja postanowiła aktywnie jej przeciwdziałać i podburzać najbiedniejszych Kozaków przeciwko Warszawie.
Fot. Public domain, via Wikimedia Commons
