Schyłkowy okres funkcjonowania Imperium Osmańskiego to czas intensywnych zmian w społecznościach zamieszkujących kraje bałkańskie. Zachodziły one również w Macedonii.
Sąsiadujące z nią państwa bałkańskie intensywnie rywalizowały o wpływy w tym wciąż okupowanym przez Osmanów zakątku Bałkanów. Ze względu na pieniądze, które płynęły do Macedończyków od ich sąsiadów, szybko rozwijały się organizacje konspiracyjne mające na celu walkę z Turkami.
Powstała jedna duża organizacja, która zrzeszała wielu działaczy. Była nią Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna (Vnutrena Makedonska Revolucionarna Organizacija – VMRO), która szybko stała się obiektem zainteresowania Osmanów, którzy chcieli się jej jak najszybciej pozbyć represjonując działaczy VMRO od 1897 roku.
Powstanie
Decyzja o powstaniu podjęta przez aktywistów organizacji była podytktowana coraz silniejszymi represjami ze strony Turków, którzy chcieli skłócić i wewnętrznie podzielić Macedończyków.
Wbrew pozorom nie było zadanie szczególnie trudne, ponieważ Macedończyków rozgrywali już ich słowiańscy i greccy sąsiedzi, próbując organizować lokalizowane na swoich terytoriach siedziby macedońskich ruchów niepodległościowych. VMRO podjęło decyzję o powstaniu, które wybuchło 2 VIII 1903 roku i dość szybko zaczęło odnosić sukcesy.
Powstanie i reakcja innych państw
Opór Macedończyków przeciwko Turkom był wspierany głównie przez Bułgarów. Trudny teren ułatwiał prowadzenie działań partyzanckich. W rezultacie, mimo szybkiej pacyfikacji przez wojska Osmanów, cała Macedonia pozostawała faktycznie w stanie przypominającym stan wojny.
Macedończycy skutecznie odbijali z rak Imperium regiony leżące wzdłuż linii kolejowych Saloniki – Skopje i Saloniki – Bitola. Tureckie okrucieństwa podczas pacyfikacji macedońskiego oporu spowodowały, że w głos w sprawie regionu zabrały europejskie mocarstwa. Turcy zgromadzili przeciwko partyzantom ponad sto pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy. Spalili tysiąc dwieście czterdzieści wsi i zabili osiem tysięcy ludzi. Od 13 VIII 1903 roku armia turecka zdobyła przewagę. Do historii macedońskiej martyrologii przeszedł ostrzał artyleryjski miasta Kruszewo.
Sprawa międzynarodowa
Stronę Macedończyków, narodu prawosławnego i związanego z kulturą bizantyjską, wzięli Rosjanie tradycyjnie czując się protektorem małych słowiańskich narodów Bałkanów. W powstanie macedońskie włączyły się też Austro-Węgry ponieważ były zainteresowane ekspansją terytorialną w regionie.
Z tych powodów w Mürzstegu odbył się zjazd, w którym brał udział Franciszek Józef i Mikołaj II. Cesarz i car zdecydowali, że niezbędne będzie zmuszenie Osmanów do wprowadzenia reform w Macedonii celem uspokojenia sytuacji. Nie doszło jednak do trwałej pacyfikacji nastrojów w tym kraju. Macedonia wchodziła w okres wojen bałkańskich jako część słabnącej Turcji. Ustawicznie pogrążona w chaosie mimo szybkiego rozwoju infrastruktury kolejowej, nie nadążała gospodarczo nawet za swoimi niepodległymi już sąsiadami. Jednym z ważnych czynników tłumiących rozwoju kraju był wciąż dość mocno rozwinięty feudalizm, który blokował rozwój rolnictwa.
