Piąte bezkrólewie w Rzeczpospolitej zbiegło się z czasem największych katastrof związanych z walkami na Ukrainie. Warto przypomnieć, że rok 1648 to czas porażek wstrząsających samymi fundamentami państwa. Porażka pod Żółtymi Wodami 16 V 1648 i pod Korsuniem 28 V 1648 zszokowała szlachecką opinię publiczną. Starszyzna kozacka na czele z Bohdanem Chmielnickim zgodziła się na rozejm na wieść o śmierci Władysława IV. Pozwoliło to zebrać siły Rzeczpospolitej i solidnie przeanalizować sytuację, w jakiej znalazł się kraj. Do rywalizacji o koronę w kraju stanęło dwóch synów Zygmunta III Wazy: Karol Ferdynand i Jan Kazimierz. Obaj reprezentowali zupełnie odmienne spojrzenie na rozwiązanie problemu ukraińskiego i obaj cieszyli się dużym szacunkiem wśród mas szlacheckich.
Kandydaci 1648
Karol Ferdynand był starszym z żyjących synów Zygmunta III. Pełnił funkcję biskupa wrocławskiego. Wystąpił on z dość radykalnym programem pacyfikacji zbuntowanej Ukrainy i programem mocno kontrreformacyjnym, co wzbudziło obawy przed jego dojściem do władzy ze strony szlachty z Wielkiego Księstwa Litewskiego i tych koronnych elektrów, którzy nie byli katolikami. Krótko, ku wielkiemu entuzjazmowi prawosławnych i protestantów, swoją kandydaturę forsował także Zygmunt młodszy z synów Jerzego Rakoczego – władcy Siedmiogrodu.
Elekcja 1648
Finalnie jednak o wyborze Jana Kazimierza zdecydował fakt poparcia jego kandydatury przez niekatolików, którzy zgodzili się poprzeć jego osobę niejako w obawie przed możliwą wygraną Karola Ferdynanda. O sukcesie Jana Kazimierza zdecydowała także porażka wojsk koronnych w kompromitującej bitwie pod Piławcami w dniach 23 – 25 września 1648 roku, co skłoniło część szlachty do wyboru kandydata forsującego bardziej pokojową i kompromisową politykę. Zagłosowało na niego cztery tysiące trzystu pięćdziesięciu dwóch elektorów. Elekcja na sejmie w Warszawie odbyła się w dniach 6 X – 19 XI 1648 roku. Nominację na króla odebrał Jan Kazimierz 20 listopada. Uroczyste wręczenie dyplomu elekcyjnego nastąpiło z rak prymasa dzień później.
