Mimo komplikacji, państwu bizantyjskiemu udało się przetrwać trudny czas po okresie dominacji państw Zachodnich. Wprawdzie cesarze rościli sobie wciąż pretensje do zwierzchności nad światem zewnętrznym, ale administracja, w mocno już okrojonym państwie, pozostawiała wiele do życzenia. W rezultacie państwo stopniowo się rozpadało. Nie przestawało jednak być cywilizacyjnym wzorem dla sąsiadów.
W pobliskiej Serbii car Stefan IV Duszan (1331-1355) wprowadził kodeks będący odzwierciedleniem serbskiej fascynacji Cesarstwem. W rocznicę jego ogłoszenia należy przypomnieć kilka podstawowych informacji carstwie Stefana IV Duszana i tym dokumencie.
Serbskie Carstwo Stefana Duszana
Stefan Duszan wstąpił na tron 8 IX 1331 roku. Był potomkiem króla Stefana III Urosza (1321-1331). Stefan skutecznie porozumiał się z carem bułgarskim Iwanem Aleksandrem (1331 – 1371) by zyskać jego neutralność wobec planowanych przez Stefana kroków wobec posiadłości Paleologów. W 1334 roku Stefan zaatakował należącą do Bizancjum Macedonię położoną na południe od swoich granic i skutecznie podbił Prilep, Ochrydę, Strumicę i Kastorię. Jego wojska dotarły aż po Tessalonikę. Mimo zawarcia pokoju w 1334 roku nie zrezygnował z ingerowania w sprawy Bizancjum. Gdy w 1341 roku w Cesarstwie wybuchła wojna domowa między Janem V Paleologiem (1341 – 1391), a Janem Kantakuzenem zdecydował się wesprzeć młodego buntownika Kantakuzena. Wsparł go wojskiem, które wraz z uzurpatorem oblegało Serres. Sam dumny król Serbów Stefan wyruszył przeciwko twierdzy w Voden. Gdy okazało się, że szturm na Serres będzie bardzo ryzykowny Stefan porzucił sprawę Jana Kantakuzena i postanowił sam zajmować kolejne terytoria rozbudowując monarchię serbską. Król zajmował kolejne miasta w Albanii. Po pewnym czasie powrócił do planu ataku na Serres, które zdobył w 1345 roku. Jego sława na Bałkanach sięgnęła zenitu. Nawet mnisi z góry Atos widzieli w nim wtedy swojego władcę.
Sukces spowodował, że namawiany przez swoich doradców Duszan zdecydował o przyjęciu tytułu cara. Miał zajmować miejsce dotąd należne bazyleusom, czyli cesarzom z Konstantynopola. Oficjalnie król Stefan przyjął tytuł cara Serbów i Greków 16 IV 1346 roku. Carstwo miało doprowadzić do zjednoczenia pod serbskim berłem wszystkich ziem należących do Paleologów z Serbią. Oczywiście program ten nie spotkał się z dobrym przyjęciem w Konstantynopolu. Stefan chciał uchodzić za wiernego „greckim”, czytaj bizantyjskim, ideałom i na ziemiach oderwanych od Bizancjum rządził zgodnie z „greckim” obyczajem stosując cesarskie prawodawstwo. W tych rejonach administracja posługiwała się też obowiązkowo językiem greckim.
Serbskie prawo – Statut Duszana
21 V 1349 roku w Skopje ogłosił Statut – kodeks złożony z stu pięćdziesięciu trzech paragrafów. Zbiór przepisów był inspirowany rozwiązaniami znanymi ludom bałkańskim z prawodawstwa Kodeksu Justyniana. W 1354 roku kodeks Stefana został powiększony do ponad dwustu paragrafów.
Statut Duszana umacniał i rozszerzał kompetencje sądów, likwidował zgromadzenia chłopów (znane z innych państw słowiańskich wiece), porządkował sprawy związane z relacjami między poszczególnymi stanami społecznymi umacniając feudalizm w Serbii i wreszcie definitywnie wzmacniał pozycję cerkwi. Potępiał wyznanie katolickie i zabraniał Serbom zawierania związków małżeńskich z przedstawicielami zachodniego kościoła. Pozostawiony przez cara kodeks przeżył go długie lata i był doskonałym przykładem rozwiązań wyrastających z prawodawstwa bizantyjskiego, a funkcjonującego na słowiańskim prawosławnym gruncie.
