
Kartka z kalendarza. 21 VI 1945 – Koniec procesu szesnastu
Bez wątpienia tragiczny los przywódców Polskiego państwa Podziemnego stał się ponurym epilogiem dziejów polskiego oporu w okupowanym kraju. Finał procesu, który miał na celu kompromitację przywódców podziemnej Polski w oczach światowej, w domyśle zachodniej, opinii publicznej miał być też przestrogą przed stawianiem oporu nowym okupantom. Warto przypomnieć, że w chwili gdy liderzy polskiego podziemnego państwa słuchali wyroków skazujących od prawie tygodnia istniał już formalnie uznany przez Kreml Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Zachodnia prasa z ulgą przyjmowała moskiewskie wyroki chwaląc Sowietów za wyrozumiałość oraz roztropność i ganiąc polskie przywary, w tym „antyradziecką” postawę rządu polskiego w Londynie.
Jak przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego znaleźli się w sowieckiej niewoli?
Celem uśpienia czujności przedstawicieli polskiego podziemia Sowieci od stycznia 1945 wysyłali na różne sposoby sygnały, że między nimi a Polskim Państwem Podziemnym powinno dość do rozprężenia. Argumentowano to nie tylko rzekomym zainteresowaniem Moskwy stabilizacją na zapleczu frontu w przededniu operacji przeciwko stolicy Rzeszy ale też chęcią pokojowej stabilizacji kraju. Przywódcy podziemia zostali uprowadzeni 28 III – w dniu rzekomych negocjacji.
Proces
Proces trwał od 18 do 21 czerwca 1945 roku. W procesie przed Kolegium Wojskowym Sądu Najwyższego ZSRR na kary więzienia zostali skazani Przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego. Ostatni dowódca Armii Krajowej gen. L. Okulicki został skazany na dziesięć lat więzienia. Wicepremier i Delegat Rządu RP na Kraj S. Jankowski został skazany na osiem lat więzienia. Minister dla spraw kraju i pierwszy zastępca delegata rządu A. Bień oraz minister dla spraw kraju i II zastępca delegata rządu S. Jasiukowicz dostali po pięć lat więzienia. Przewodniczący Rady Jedności Narodowej i PPS-Wolność Równość Niepodległość K. Pużak półtora roku więzienia. Wiceprzewodniczący Rady Jedności Narodowej i prezes ZG SN A. Zwierzyński został skazany na osiem miesięcy więzienia. Członek Rady Jedności Narodowej K. Bagiński otrzymał rok więzienia. Członek Rady Jedności Narodowej i prezes Zjednoczenia Demokratycznego E. Czarnowski pół roku, a członek RJN i prezes SP J. Chaciński oraz pozostali członkowie RJN — S. Mierzwa, Z. Stypułkowski, F. Urbański dostali po cztery miesiące. Uniewinniono trzech: K. Kobylańskiego, S. Michałowskiego i J. Stemler-Dąbskiego. Uczestnicy procesu moskiewskiego z 1945, po odbyciu wyroków, w większości powrócili do kraju. Minister dla spraw kraju oraz trzeci zastępca delegata A. Pajdak nie przyznali się do winy w trakcie trwania śledztwa i w związku z tym zostali skazani w tajnym procesie prowadzonym jesienią 1945 na pięć lat więzienia. Zachód z ulga przyjął wyroki. Prasa anglosaska zwracała uwagę, że obyło się bez wyroków śmierci.