Ustawa z 30 października 1951 roku powołała do życia Polską Akademię Nauk. W założeniu powstanie PAN miało zastąpić Polską Akademię Umiejętności i Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Warto jednak podkreślić, że jej znaczenie szybko ewoluowało. Komunistycznym władzom zależało także na możliwie najszybszym przejęciu kontroli nad polską nauką, a tym samym nad środowiskiem inteligencji akademickiej. Pierwotnie Polska Akademia Nauk była swego rodzaju korporacją uczonych. Z biegiem czasu przekształciła się w rządową instytucję. Po upadku komunizmu stała się prężnie działającą państwową instytucją realizującą szereg działań mających na celu rozwój i promocję nauki. PAN wspaniale integruje też środowiska badaczy w Polsce tworząc szereg gremiów debatujących nad poszczególnymi aspektami prowadzenia badań w naszym kraju. Warto podkreślić, że podlegające współcześnie PAN jednostki zrzeszają znakomitych naukowców upowszechniając ich badania w Polsce i na świecie.
Kongres Nauki Polskiej
W okresie między 29 czerwca, a 2 lipca 1951 roku obradował w Warszawie I Kongres Nauki Polskiej. Postanowienia jakie zapadły podczas trwającego wówczas Kongresu stały się podwalinami powstania Polskiej Akademii Nauk. Kongres skupił blisko dwa tysiące uczonych – przedstawicieli środowiska naukowego, w tym takich instytucji jak Polska Akademia Umiejętności i Towarzystwo Naukowe Warszawskie, które przyjęło nowy model organizacji dotychczas funkcjonującego świata nauki w Polsce. Zebrani na kongresie naukowcy mieli stworzyć sobie szanse na stabilne finansowanie badań i znacznie większe tempo postęp badań prowadzonych i rozwijanych w naukowym centrum badawczym. W myśl postulowanego modelu, nowopowołana Polska Akademia Nauk miała prowadzić prace badawcze, a także szkoły wyższe i kształcić swoich następców, a znane dotychczas towarzystwa naukowe, część z piękną dziewiętnastowieczną tradycją, miały zdobytą wiedzę upowszechniać.
Władze PAN
Pierwszym prezesem Polskiej Akademii Nauk został wybitny polski biolog, do 1939 roku profesor Uniwersytetu im Stefana Batorego w Wilnie, Jan Dembowski. Wiceprezesami instytucji zostali Kazimierz Nitsch, Wacław Sierpiński i Witold Wierzbicki. Sekretarzami naukowymi w tym czasie byli w kolejności chronologicznej Stanisław Mazur, Stefan Żółkiewski, Henryk Jabłoński. W instytucji panował swego rodzaju podział władzy, który trwał do ostatnich lat XX wieku. Polegał on na rządach sekretarza naukowego PAN i majestatycznym „panowaniu” prezesa PAN.
