Walka Rzeczpospolitej o utrzymanie swoich pozycji na Wschodzie przez cały XVII wiek była niezwykle zacięta. Po okresie zapaści Rosja stopniowo odzyskiwała siły i starała się maksymalnie wykorzystać osłabienie swojego sąsiada wynikające z konfliktu ze Szwecją i problemów wewnętrznych, które nabrzmiewały z przyczyn społecznych, etnicznych i religijnych na Ukrainie.
Wielka wojna między Rosją i Rzeczpospolitą z lat 1654 – 1667 nazywana byłą też czasem „potopem rosyjskim” by wskazać na ogrom sił inwazyjnych i zarazem na podobieństwo do agresji szwedzkiej.
Stosunki z Moskwą w II połowie XVII stulecia
Od chwili umiędzynarodowienia konfliktu na Ukrainie w ugodzie perejasławskiej w 1654 roku Rosjanie zaatakowali Polskę występując w obronie Kozaków. Carskie wojska szybko posuwały się do przodu i zajęły większość wschodnich województw z tak ważnymi miastami jak Smoleńsk, Grodno i Wilno. W 1655 roku wojska polskie, dzięki wsparciu tatarskiemu, skutecznie powstrzymały Rosjan w bitwie pod Ochmatowem. W 1656 roku doszło do podpisania rozejmu w Wilnie na czas trwającej wojny Rzeczpospolitej ze Szwecją. Walki między Polakami i Rosjanami wznowiono w 1658 roku.
Rzeczpospolita odniosła wspaniałe zwycięstwa nad Rosjanami w kampanii roku 1660. Wojska Czarnieckiego i Lubomirskiego odniosły sukces bitwach pod Połonką i Cudnowem (kampania nazywana jest w polskiej historiografii cudnowską). Nie udało się jednak wykorzystać tych sukcesów przy stole rokowań i walki trwały dalej. Kolejna polska ofensywa, tym razem na Zadnieprzu zakończyła się klęską w 1663 roku. Pięć lat później zawarto rozejm w Andruszowie. Na jego mocy Moskwa uzyskiwała kontrolę nad Smoleńskiem i Smoleńszczyzną, Siewierszczyznę i lewobrzeżną Ukrainę, Kijów na dwa lata miał przejść pod rosyjskie władanie. Rozejm był sygnałem dla wielu krajów ościennych, że w Europie Wschodniej zmienia się układ sił.
Postanowienia traktatu pokojowego
Ostatecznym potwierdzeniem rozejmu w Andruszowie miał być późniejszy traktat pokojowy. 6 V 1686 roku podpisano umowę zwaną pokojem Grzymułtowskiego, pokojem moskiewskim, lub pokojem wieczystym. Na mocy dokumentu Ukraina lewobrzeżna wraz z Kijowem na prawym brzegu miała przejść na własność Rosji. Ponadto Rosja uzyskiwała też Smoleńszczyznę, Czernichowszczyznę, miasto Dorogobuż wraz z okolicą i Starodbudowę.
Dokument ten zawierał też kluczowy dla przyszłości państwa Polaków i Litwinów zapis o bezprecedensowym znaczeniu. Rosja zobowiązywała się do zapewnienia wolności wyznania prawosławnym w Rzeczpospolitej i jednocześnie przyznawała sobie prawo do wstawiennictwa za nimi, gdyby coś się w tej sprawie miało dziać na ich niekorzyść. Od tej chwili Moskwa trzymała wygodne narzędzie do ingerowania w wewnętrzne sprawy Rzeczpospolitej, co miało mieć fatalne reperkusje w przyszłości.
Ilustracja: Obraz Julisza Kossaka „Jan Chryzostom Pasek pod Lachowiczami” (domena publiczna, za Wikimedia Commons)
