Był to sobór zwołany przez cesarza Teodozjusza II (408 – 450) i budził on wielkie kontrowersje. Nazywany był synodem efeskim, ponieważ do dziś Kościół katolicki i Kościół prawosławny odmawia mu tytułu powszechności. Czasem wręcz stosowano określenie synod zbójecki, by podkreślić nielegalny i brutalny charakter całego zgromadzenia.
Obradami kierowali rozmiłowany w teologii Teodozjusz i patriarcha Aleksandrii Dioskur. Podczas obrad zwolennicy jednej i drugiej strony sporu chrystologicznego toczyli zacięte dyskusje, które przekładały się na nastroje ulicy.
Spory chrystologiczne
Współcześnie nie potrafimy racjonalnie wytłumaczyć temperatury i powszechności sporów chrystologicznych, jakie rozgrzewały ludzi przełomu antyku i średniowiecza. Często tłumaczy się je szybkim rozwojem chrześcijaństwa, które trafiało na bardzo różnorodny grunt kulturowy i społeczny oraz personalnymi animozjami między zwolennikami poszczególnych duchownych.
Nie bez znaczenia był też fakt, że rywalizacja między poszczególnymi miastami – siedzibami patriarchów i szkół kościelnych – wynikała po części z głęboko zakorzenionego w kulturze śródziemnomorskiej lokalnego, miejskiego patriotyzmu.
Wybór Nestoriusza
Wybrany w 427 roku na patriarchę konstantynopolitańskiego, pochodzący z Antiochii Nestoriusz, forsuje szokujący dla wielu pogląd, iż Bóg Słowo i Chrystus człowiek to dwie odrębne istoty i w związku z tym, w zrodzonym z kobiety Chrystusie, Bóg Logos znalazł jedynie swoje mieszkanie. Maryja nie może więc być nazywana Theotokos – Matką Boga, ale Christotokos – Matką Chrystusa.
Poinformowany o tym patriarcha Aleksandrii Cyryl, napisał do Nestoriusza list, w którym bronił tradycyjnego tytułu Maryi. Wynikły z tego spór między duchownymi znalazł swój finał na soborze w Efezie w 431 roku, który potępił nauczanie Nestoriusza. Spór między szkołą teologiczną z Antiochii i Aleksandrii kończy kruche pojednanie z 433.
Synod zbójecki
Spór przybiera na sile za sprawą Eutychesa, który był radykalnym zwolennikiem Cyryla i nie godził się na żadne ustępstwa. Odmówił wyznania wiary jakie miał wygłosić – było ono utrzymane w duchu duofizytyzmu. Został oskarżony o herezję przez patriarchę Konstantynopola Flawiana, wobec czego odwołał się do pomocy duchownych z Aleksandrii, Rzymu, Tesaloniki i Rawenny.
Biskup Rzymu Leon również potępia Eutychesa, co jednak nie znajdowało poparcia u patriarchy Aleksandrii Dioskura i cesarza Teodozjusza, który wstawia się za Eutychesem. Finalnie zwołany w sierpniu 449 sobór w Efezie pod przewodnictwem Dioskura dokonał rehabilitacji Eutychesa i usunął z urzędy tych duchownych, którzy wspierali poglądy przeciwników Eutychesa.
Kiedy nieliczna mniejszość przeciwników Eutychesa zaczęła protestować przeciwko uchwałom soboru, do kościoła, w którym odbywały się obrady, wtargnęła uzbrojona grupa mnichówi siłą usunęła opornych biskupów z miejsca obrad. Stanowisko stracił patriarcha Flawian i skazany na wygnanie zmarł w podróży. Naznaczony przemocą synod zyskał miano zbójeckiego.
