Autor: Dr Tomasz Sińczak

Kartka z kalendarza. 9 maja – Wspomnienie o pierwszej wolnej elekcji

Podziel się tym wpisem:

9 V 1573 roku zakończyło się liczenie głosów w pierwszej wolnej elekcji, co doprowadziło do wyboru Henryka Walezego na króla Polski. Sukces francuskiego kandydata był znaczący. Za Henrykiem opowiedziały się dwadzieścia dwa województwa, przeciwko głosowało dziesięć. 

Elekcja kończąca bezkrólewie po śmierci ostatniego z Jagiellonów to też dobra okazja do wspomnienia zagadnienia wolnej elekcji.

Elekcyjność władzy

Zasada elekcyjności władzy w Polsce ukształtowała się w zasadzie już pod koniec XIV wieku. W czasach panowania Jagiellonów w Polsce odbywała się lekcja w ramach dynastii i dopiero po śmierci Zygmunta Augusta doszło faktycznie do zmian w zasadach wyboru króla. Ukształtowana wtedy zasada wyboru władcy promowana w dużej mierze przez średnią szlachtę.

Prawo wyboru uzyskał każdy szlachcic, który pojawił się na polu elekcyjnym. Okres bezkrólewia po śmierci ostatniego Jagiellona miał charakter precedensowy – wyłonione w tym okresie procedury doprowadziły do powstania sposobu wyboru władcy, który przetrwał bez większych zmian aż do 1791 roku kiedy to Konstytucja 3 maja zniosła wolną elekcję.

Jak przebiegała elekcja?

Na czele państwa w okresie bezkrólewia stał interrex, którym w Rzeczpospolitej był prymas natomiast w poszczególnych województwach i ziemiach władzę przejmowały konfederacje kapturowe. Interrex raczej administrował krajem niż rządził – nadzorował administrację i reprezentował kraj na zewnątrz. Natomiast jego najważniejszym obowiązkiem było przygotowanie wolnej elekcji. Wybór nowego władcy odbywał się w trzech fazach. Najpierw odbywał się sejm konwokacyjny, który miał za zadanie doprowadzić do zawiązania konfederacji generalnej i zatwierdzenia składu sadów kapturowych. Ustalano czas przeprowadzenia elekcji.

Następnie odbywał się sejm elekcyjny. Miał on miejsce we wsi Wola pod Warszawą. Podczas sejmu elekcyjnego wysłuchiwano posłów obcych państw prezentujących kandydatów na króla, a także układano pacta conventa i wybierano króla. Finałem był sejm koronacyjny, który odbywał się w Krakowie podczas którego koronowano króla po złożeniu przez niego przysięgi koronacyjnej i generalnym potwierdzeniu praw.

Znaczenie wolnej elekcji

Na skutek utrwalenia się wolnej elekcji w Polsce z biegiem czasu umocniła się pozycja szlachty wobec króla. Spośród szlachty najszybszą karierę zaczęli robić przedstawiciele jej najwyższej warstwy – magnaterii, co miało skutki w oligarchizacji systemu władzy.

Osłabienie władzy królewskiej i możliwość ingerencji obcych państw w wybór władcy kładły się cieniem na rodzącym się ustroju I Rzeczpospolitej. 

Ilustracja: Jan Matejko – „Potęga Rzeczypospolitej u zenitu. Złota Wolność. Elekcya. R.P. 1573” ,domena publiczna via Wikimedia Commons

Skip to content