Rocznica przewrotu majowego w Polsce jest zawsze okazją do pewnej dyskusji o dorobku prawnym i administracyjnym II RP. Mimo upływu lat, wydarzenia z 12 V 1926 roku wciąż budzą emocje i liczne kontrowersje.
Dla jednych wystąpienie Marszałka Piłsudskiego przeciwko legalnie wybranemu rządowi było próbą ratowania państwa, dla innych kolejnym przykładem – podkreślanego czasem w anglosaskiej literaturze – odwrotu fali demokracji z Europy Środkowej i Wschodniej w latach międzywojennych.
Przewrót majowy: geneza
Przyczyny niezadowolenia części społeczeństwa z parlamentarnej demokracji były dość oczywiste w kontekście prób odbudowy młodego państwa.
Niepowodzenia reform gospodarczych kolejnych rządów, powtarzające się kryzysy parlamentarne, narastające problemy z inflacją, bieda i bezrobocie nie budowały zaufania do „sejmokracji” – jak pogardliwie nazywano demokrację parlamentarną trapioną bolesną chorobą wieku dziecięcego: rozdrobnieniem politycznym utrudniającym konstruowanie stabilnej większości rządowej.
Przebieg wydarzeń
10 V 1926 roku został powołany kolejny rząd „Chjeno-Piasta” pod przewodnictwem Wincentego Witosa w jego skład wchodzili między innymi przedstawiciele endecji i PSL. Tego samego dnia minister spraw wojskowych gen. Lucjan Żeligowski, zdeklarowany zwolennik Piłsudskiego, wydał rozkaz koncentracji specjalnie dobranych wojsk w rejonie Rembertowa.
11 V po Warszawie rozeszła się plotka o zamiarze aresztowania przez rząd przebywającego w Sulejówku Piłsudskiego, co podgrzało atmosferę na ulicach. 12 V siły zebrane przez Marszałka pomaszerowały na stolicę. Rozpoczęły się walki o miasto.
Spotkanie na moście
Piłsudski spotkał się z prezydentem Wojciechowskim na moście Poniatowskiego, ale obaj pozostali na swoich stanowiskach. Prezydent na straży konstytucji i legalnie działającego rządu, Piłsudski przeciwko prawicowemu rządowi. Obroną Warszawy przed siłami zamachowców dowodził gen. Tadeusz Rozwadowski a całością wojsk wiernych rządowi gen. Józef Malczewski.
Piłsudczykom szybko udaje się zająć kolejne punkty w mieście. Siły rządowe zostały bez wsparcia ze strony wojska pozostającego poza Warszawą ze względu na strajk PPS, która nakłaniała kolejarzy do wstrzymywania transportów wojska do stolicy. W wyniku walk na ulicach zginęło dwustu piętnastu żołnierzy i ponad stu sześćdziesięciu cywili. 14 V nastąpiła dymisja rządu i prezydenta. Prezydent Wojciechowski zrezygnował ze stanowiska tego samego dnia po godzinie 17:30. Walki między piłsudczykami a siłami rządowymi ustały 15 V.
Skutki zamachu
31 V 1926 Zgromadzenie Narodowe zaproponowało Piłsudskiemu stanowisko prezydenta RP, ale ten odmówił tłumacząc decyzję ograniczeniami, jakie na urząd prezydenta nakładała Konstytucja marcowa. W sierpniu 1926 doszło do nowelizacji konstytucji zmierzającej do rozszerzenia kompetencji prezydenta, co było wstępem do ewolucji sytemu politycznego II RP w kierunku systemu prezydenckiego, co kilka lat później przypieczętowała Konstytucja kwietniowa.
Stopniowe naginanie reguł funkcjonowania państwa demokratycznego, zapoczątkowane faktycznym zamachem stanu, spowodowało przejście Polski z systemu demokratycznego do autorytaryzmu, w którym władzę utrzymywało środowisko związane z Piłsudskim zwane, od nazwy ich programu uzdrowienia państwa, „sanacją”.
