W ostatnich latach, po dojściu do władzy Wołodymyra Zełeńskiego i jego partii Sługa Narodu, Ukraina stara się prowadzić coraz aktywniejszą politykę zagraniczną w wymiarze regionalnym.
W czasach prezydenta Poroszenki akcent był położony na rozwój stosunków z partnerami zachodnioeuropejskimi, przede wszystkim z Niemcami i Francją, natomiast relacje z sąsiadami w regionie wielokrotnie lekceważono. Natomiast nieco ponad dwa lata po objęciu stanowiska prezydenta przez Wołodymyra Zełeńskiego utworzono już dwa obiecujące regionalne formaty dyplomatyczne. Latem 2020 roku Ukraina zainicjowała Trójkąt Lubelski, który łączy ją z Polską i Litwą.
Natomiast w maju 2021 roku ogłoszono utworzenie nowego formatu dyplomatycznego łączącego Ukrainę, Mołdawię i Gruzję – Stowarzyszonego Trio. W odróżnieniu od Trójkąta Lubelskiego, sens i cele utworzenia tego formatu są bardzo oczywiste – skupia on trzy państwa, które mają podpisaną umowę stowarzyszeniową z UE (wszystkie trzy podpisały umowę w 2014 roku, w Mołdawii i Gruzji weszła ona w życie w 2016 roku, na Ukrainie – w 2017 roku) oraz deklarują chęć przyłączenia się do Unii Europejskiej w przyszłości.
Grupa Wyszehradzka 2.0
Stowarzyszone Trio można uważać w pewnym sensie za współczesny odpowiednik Grupy Wyszehradzkiej powołanej w 1991 roku w celu pogłębienia współpracy Polski, Czechosłowacji (od 1993 roku – Czech i Słowacji) i Węgier, w szczególności w kwestiach przystąpienia do Unii Europejskiej. Ta analogia wydaje się najbardziej uprawniona, gdyż format ma bardzo podobne przyczyny i cele powołania.
Po podpisaniu wspólnego memorandum o utworzeniu Stowarzyszonego Trio minister spraw zagranicznych Ukrainy Dmytro Kułeba powiedział, że jest ono „przesłaniem, że nie ma alternatywy wobec integracji europejskiej” dla Ukrainy, Gruzji i Mołdawii . „Nie ma też alternatywy dla Europy, ponieważ musi ona postrzegać nasze trzy kraje jako poważny projekt zapewniający pokój i dobrobyt w Europie. Ukraina, Gruzja, Mołdawia mają szczególny status partnerów stowarzyszonych w naszych stosunkach z UE. Wszyscy dokonaliśmy wyboru europejskiego, podpisaliśmy Umowę Stowarzyszeniową i oczywiście chcielibyśmy w przyszłości zostać członkami UE. Zgodziliśmy się wspólnie sformalizować ten status. Kontynuować dążenie do integracji europejskiej”1 − wyjaśnił Kułeba.
Krok do reformowania Partnerstwa Wschodniego
Istotnym elementem polityki regionalnej, który wnosi utworzenie Stowarzyszonego Trio, jest szansa na ewolucję Partnerstwa Wschodniego (PW). Po tym, jak Ukraina, Gruzja i Mołdawia w 2014 roku podpisały umowy stowarzyszeniowe z Unią Europejską, Partnerstwo Wschodnie wpadło w swojego rodzaju „kryzys egzystencjalny” – pozostali członkowie tego programu (Białoruś, Armenia, Azerbejdżan) nie mieli zamiaru podpisywać umowy stowarzyszeniowej i Partnerstwo już nie mogło być pośrednikiem w tym procesie, którą to funkcję pełniło od 2009 do 2014 roku.
Program ten również nie mógł być ośrodkiem koordynującym wspólną politykę wschodnią UE, gdyż sytuacja w każdym z sześciu państw-członków PW wymagała oddzielnego podejścia, zależnie od interesów każdego kraju. Poza tym, w porównaniu do 2009 roku, znacznie pogłębiły się podziały wewnątrz Unii Europejskiej (zwłaszcza po rozpoczęciu budowy Nord Stream 2 w 2016 roku) i w praktyce wypracowanie i prowadzenie wspólnej polityki unijnej wobec sześciu państw członkowskich PW stało się niemożliwie. Dlatego w ostatnich latach aktywność i znaczenie Partnerstwa Wschodniego bardzo spadło, a w czerwcu 2021 roku Białoruś, w odpowiedzi na kolejną serię unijnych sankcji, zawiesiła swoje członkostwo w tym programie2.
O niezadowoleniu z obecnego stanu PW Dmytro Kułeba mówił w maju 2021 roku na spotkaniu z posłami Rady Najwyższej Ukrainy. – W swoim obecnym stanie, Partnerstwo Wschodnie nie jest formatem, który pozwala nam skutecznie realizować narodowe interesy państwa ukraińskiego. W związku z tym będziemy rozmawiać z Unią Europejską o przyszłości Partnerstwa Wschodniego – zapowiadał ukraiński minister3.
Według niego, Stowarzyszone Trio obejmuje natomiast trzy główne elementy: uporządkowanie konsultacji na temat integracji europejskiej pomiędzy trzema ministerstwami spraw zagranicznych, prowadzenie dialogu z instytucjami europejskimi i członkami UE oraz koordynację stanowisk krajów w ramach Partnerstwa Wschodniego4. To pozwala spodziewać się, że Ukraina, Gruzja i Mołdawia będą mogły nieco ożywić PW własnymi inicjatywami, biorąc pod uwagę to, że te trzy państwa są ciągle zainteresowane coraz szerszą współpracą z Unią Europejską. Dlatego utworzenie Stowarzyszonego Trio może stać się pretekstem dla reformowania Partnerstwa Wschodniego, inicjowanego tym razem nie z zachodu, lecz ze wschodu Europy.
Pierwsze kroki Stowarzyszonego Trio
Stowarzyszone Trio zostało utworzone 17 maja 2021 roku, kiedy w Kijowie odpowiednią umowę podpisali ministrowie spraw zagranicznych Ukrainy, Gruzji i Mołdawii. Natomiast już miesiąc później odbyła się ich wspólna wizyta w Brukseli, gdzie odbyły się spotkania z urzędnikami unijnymi najwyższego szczebla – przedstawicielem UE ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa Josepem Borrellem, wiceprzewodniczącym Komisji Europejskiej Valdisem Dombrovskisem, komisarzem ds. sąsiedztwa i rozszerzenia Oliverem Varhelyi oraz posłami Parlamentu Europejskiego. Na tych spotkaniach szefowie dyplomacji trzech państw przedstawiali format Stowarzyszonego Trio oraz omawiali strategiczną wizję przyszłości Partnerstwa Wschodniego i priorytetowych sfer współpracy UE z nowo powstającym formatem5.
Wizyta ta wprowadziła nowy format dialogu tych państw z Unią Europejską, dzięki któremu europejscy urzędnicy rozmawiali nie z każdym państwem oddzielnie, lecz z trzema szefami MSZ od razu, ministrami połączonymi wspólnym i konkretnym celem, dla którego to właśnie był utworzony format Stowarzyszonego Trio – integracją europejską. Dialog w takim formacie może znacznie przyspieszyć proces tej integracji, gdy Ukraina, Mołdawia i Gruzja będą koordynowały między sobą reformy wewnętrzne oraz strategię rozmów z europejskimi urzędnikami. Dlatego taki format dialogu wydaje się o wiele skuteczniejszy niż osobne rokowania każdego państwa z UE.
Miesiąc później, 19 lipca 2021 roku, w Batumi odbył się pierwszy szczyt Stowarzyszonego Trio w którym uczestniczyli już nie tylko ministrowie spraw zagranicznych, ale również prezydenci trzech państw – Maia Sandu, Salome Zurabiszwili i Wołodmyr Zełeński. Unię Europejską na szczycie reprezentował Przewodniczący Rady Europejskiej Charles Michel. Podpisano wówczas wspólną deklarację trzech państw, w której potwierdzono, że przyłączenie się do Unii Europejskiej jest wspólnym celem Gruzji, Mołdawii i Ukrainy.
Tak aktywny początek pracy nowego formatu dyplomatycznego oraz zdecydowane deklarowanie własnych celów pozwala spodziewać się, że Stowarzyszone Trio będzie mogło stać się naprawdę istotnym elementem integracji europejskiej dla Kijowa, Kiszyniowa i Tbilisi. Do tego jednak trzeba, żeby dalsza praca Stowarzyszonego Trio trwała dalej w takim samym – intensywnym – tempie. To wymaga z kolei pokonania trudności, które istnieją w relacjach dwustronnych pomiędzy członkami Stowarzyszonego Trio.
Trudności wewnętrzne
Stowarzyszone Trio nie jest pierwszą próbą integracji państw Europy Wschodniej. W 1997 roku została utworzona organizacja międzynarodowa GUAM (Gruzja, Ukraina, Azerbejdżan, Mołdawia)7. Po rewolucji róż w Gruzji w 2003 roku oraz pomarańczowej rewolucji na Ukrainie 2004 roku, organizacja ta zyskała szczególne znaczenie polityczne jako przeciwwaga dla wpływów rosyjskich w tym regionie. Dlatego w latach 2005−2006 nastąpiła aktywizacja pracy GUAM – odbył się pierwszy szczyt, podpisano kilka wspólnych deklaracji i próbowano zreformować ten format. Jednak bardzo szybko okazało się, że cztery państwa członkowskie mają zbyt różne wizje przyszłości regionu. W dodatku na Ukrainie i w Mołdawii panował ciągły brak stabilności politycznej i dochodziło do częstych zmian władz. Dlatego wkrótce GUAM straciła znaczenie i chociaż formalnie ta organizacja istnieje do dzisiaj, w rzeczywistości nie odgrywa ona istotnej roli w polityce regionalnej.
Wszystkie trzy państwa Stowarzyszonego Trio są również członkami GUAM, dlatego uzasadnione mogą być obawy o podobny los nowego formatu dyplomatycznego. Są jednak pewne odmienności w stosunku do sytuacji z lat 2005−2006. W Mołdawii po tegorocznych wyborach parlamentarnych cała władza na poziomie parlamentu i prezydenta należy do sił proeuropejskich, co pozwala spodziewać się, że po pierwsze przez najbliższe lata będzie trwała w tym państwie względna stabilność polityczna, po drugie – że nie zmieni się kurs na integrację europejską.
Na Ukrainie natomiast ten kurs już ma charakter strategiczny i od 2019 roku jest wpisany do konstytucji tego państwa. Siły prorosyjskie, które mogłyby podważyć ten kurs, na razie nie mają wystarczającego wsparcia społeczeństwa, żeby dostać się do władzy centralnej8 i realnie podważyć kurs na integrację europejską. Podobnie można powiedzieć o Gruzji, gdzie obecna partia rządząca Gruzińskie Marzenie, mimo że jest traktowana jako prorosyjska, a jej przedstawiciele unikają ostrej retoryki wobec Rosji, jednak nie zmienia kursu na integrację państwa gruzińskiego ze strukturami europejskimi.
Zagrożenia dla przyszłości Stowarzyszonego Trio należy więc szukać nie w wizji przyszłości regionu, lecz w stosunkach pomiędzy państwami członkowskimi tego formatu dyplomatycznego. W stosunkach ukraińsko-mołdawskich takim zagrożeniem jest sprawa byłego ukraińskiego sędziego Mykoły Czausa, który w czasach rządów Wiktora Janukowicza był zamieszany w represje przeciw protestującym na Euromajdanie. W 2016 roku Czaus był oskarżony o korupcję i zwolniony, po czym emigrował do Mołdawii. 3 kwietnia 2021 roku sędzia został porwany w centrum Kiszyniowa. Gdzie obecnie się znajduje nie wiadomo, ale sprawa ta była głośna w Mołdawii – dochodzenie znajduje się pod osobistym nadzorem ministra spraw wewnętrznych Mołdawii Pawła Wojku, a prezydent Mołdawii Maja Sandu występowała z oświadczeniem, w którym podkreśliła, że jest nie do przyjęcia, by w centrum Kiszyniowa mogło dojść do porwania ludzi, niezależnie od tego, o jakie przestępstwach są oni podejrzewani9.Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Mołdawii poinformowało, że porwanie było organizowane przez obywateli innego państwa, niewykluczone, że Ukraińców, którzy po porwaniu zbiegli właśnie na Ukrainę10.
Po porwaniu Czausa ukraińskie i mołdawskie media informowały, że Sandu kilkakrotnie próbowała skontaktować się z Zełeńskim, jednak bezskutecznie11. Już po szczycie Stowarzyszonego Trio w Batumi Maja Sandu powiedziała, że kwestia ta jest wciąż obecna na agendzie stosunków ukraińsko-mołdawskich12. Zresztą, 23 lipca Prokurator Generalny Mołdawii Aleksandr Stojanogło, ogłosił, że według danych śledztwa, w porwaniu brali udział ludzie ze „struktur państwowych Ukrainy13„. Dalszy ciąg tej sprawy oraz współpraca (lub jej brak) ukraińskich organów śledztwa z mołdawskimi może mieć istotny wpływ na stosunki polityczne pomiędzy tymi państwami, dlatego dla skutecznej przyszłości wspólnych projektów politycznych (w tym Stowarzyszonego Trio), konieczne jest powstrzymanie wybuchu skandalu międzynarodowego w związku ze sprawą Mykoły Czausa.
W stosunkach ukraińsko-gruzińskich natomiast już od kilku lat istnieje kwestia Micheiła Saakaszwilego, który jeszcze w 2018 roku był skazany przez gruziński sąd na 6 lat pozbawienia wolności. Tbilisi kilkakrotnie prosiło Kijów o ekstradycję Saakaszwilego, jednak odpowiedzi nie było. Obecnie były gruziński prezydent jest bliski ukraińskiej władzy i pracuje jako szef Komitetu Wykonawczego Narodowej Rady Reform przy prezydencie. Ewentualne zaostrzenie wewnętrznej sytuacji politycznej w Gruzji oraz polityczne wypowiedzi Saakaszwilego na temat rządów Gruzińskiego Marzenia mogą wpłynąć na polityczne stosunki między oboma państwami i odpowiednio na działalność wspólnych projektów międzynarodowych.
Żeby tego uniknąć Ukraina, Mołdawia i Gruzja muszą traktować Stowarzyszone Trio oraz wspólny format dialogu z Unią Europejską jako działanie strategiczne, które nie może zostać zakładnikiem bieżących spraw politycznych. Tylko wtedy format będzie mieć możliwość zrealizowania wspólnego celu trzech państw, którym jest dołączenie do Unii Europejskiej.
Autor jest ukraińskim politologiem, ekspertem Europejskiego Centrum Projektów Pozarządowych.
Fot. Maia Sandu/Facebook
Przypisy:
[1] Україна, Грузія та Молдова створили „Асоційоване тріо” – https://www.dw.com/uk/ukraina-hruziia-ta-moldova-stvoryly-asotsiiovane-trio/a-57557530
[2] Беларусь приостановила участие в „Восточном партнёрстве” – https://www.dw.com/ru/belarus-priostanovila-uchastie-v-vostochnom-partnerstve/a-58080349
[3] Кулеба хочет обсудить с ЕС будущее Восточного партнёрства – https://www.ukrinform.ru/rubric-polytics/3256049-kuleba-hocet-obsudit-s-es-budusee-vostocnogo-partnerstva.html
[4] Україна, Грузія та Молдова створили „Асоційоване тріо” – https://www.dw.com/uk/ukraina-hruziia-ta-moldova-stvoryly-asotsiiovane-trio/a-57557530
[5] „Все пройшло добре”: Україна, Молдова і Грузія презентували в Брюсселі „Асоційоване тріо” – https://www.radiosvoboda.org/a/news-prezentatsiia-asociiovanoho-trio-v-briusseli/31325855.html
[6] Ukraina, Mołdawia i Gruzja podpisały deklarację o wspólnej integracji europejskiej – https://trimarium.pl/ukraina-moldawia-i-gruzja-podpisaly-deklaracje-o-wspolnej-integracji-europejskiej/
[7] W latach 1999−2005 członkiem tej organizacji był również Uzbekistan
[8] Czerwcowe sondaże wskazują, że prorosyjska partia Opozycyjna platforma – Za życie ma 10−15% wsparcia. Pozostałe duże partie wspierają integrację europejską – https://www.pravda.com.ua/news/2021/06/24/7298338/
[9] Микола Чаус. Хто такий суддя-втікач з України і чому його викрадення сколихнуло Молдову https://www.bbc.com/ukrainian/news-56650615
[10] МВС Молдови затримали підозрюваного у викраденні судді Чауса, решта виїхали в Україну – https://lb.ua/world/2021/04/05/481588_mvs_moldovi_zatrimali_pidozryuvanogo.html
[11] Президент Молдови двічі намагалася зв’язатися з Зеленським через викрадення Чауса – ЗМІ – https://lb.ua/world/2021/04/14/482335_prezident_moldovi_dvichi_namagalasya.html
[12] Санду прокоментувала справу про викрадення судді Чауса – https://www.slovoidilo.ua/2021/07/19/novyna/svit/sandu-prokomentuvala-spravu-pro-vykradennya-suddi-chausa
[13] „Причетні держструктури України”: Молдова розслідувала зникнення Чауса – https://www.pravda.com.ua/news/2021/07/23/7301469/
