Wokół trudnego, bo dotykającego podstawowych praw ludzi, wolności i godności, zagadnienia handlu żywym towarem obrosło wiele mitów. Jest to o tyle szkodliwe, że z dużą dozą prawdopodobieństwa spotkaliśmy kiedyś ofiarę tego bezprawnego i niehumanitarnego procederu. Jednakże wiedzeni ogólną i wybrakowaną wiedzą, nie zrobiliśmy nic, aby pomóc drugiemu człowiekowi.
Na pytanie, kim są przestępcy zajmujący się handlem ludźmi oraz kim są ich ofiary, większość ludzi przedstawi zdawkowy obraz nielegalnej prostytucji w Europie wschodniej czy nielegalnego handlu organami w Indiach. Jednakże taki obraz jest w zaledwie kilku procentach prawdziwy.
Mity wokół handlu ludźmi
Większość ofiar handlu ludźmi jest wykrywana w krajach, których są obywatelami. Ma to miejsce także w Polsce, w miejscowościach, gdzie mieszkamy, w fabrykach, gospodarstwach rolnych. Liczba wykrywanych ofiar domowych wzrosła w ciągu ostatnich 15 lat, co jedynie ukazuje, jak dobrze, intratnie, przestawia się ten „czarny biznes”, a walka z nim poprzez systemowe rozwiązania na poziomie krajowym i międzynarodowym wciąż jest niewystarczająca.
Kolejny mit, jaki ma się dobrze w naszym europejskim społeczeństwie to domniemanie, że handel żywym towarem odbywa się przez biedę, a zatem w państwach niskorozwiniętych, rozwijających się, gdzie większość społeczeństwa żyje poniżej granicy ubóstwa. Tak jednak nie jest, bowiem poza handlem na skalę krajową i subregionalną, to właśnie bogate państwa są najbardziej prawdopodobnymi miejscami docelowymi wykrytych (wszak o niewykrytych trudno wspominać rzetelnie) ofiar handlu ludźmi.
Dla przykładu Europa zachodnia oraz południowa, wraz z krajami Bliskiego Wschodu odnotowują znaczny odsetek ofiar handlu ludźmi, pochodzącymi z innych regionów. Dla kontrastu, takie wykrycia są stosunkowo rzadkie w większości innych (biedniejszych) częściach świata.
Protokół z Palermo
Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 roku nazywany jest potocznie Protokołem z Palermo, od stolicy Sycylii, gdzie państwa-strony podpisały ten dokument.
Co istotne, z punktu widzenia prawa międzynarodowego, Protokół został przyjęty w ramach organizacji rezolucją Zgromadzenia Ogólnego nr 55/25, aby następnie wejść w życie jako pierwszy na świecie prawnie wiążący instrument w walce z handlem ludźmi 25 grudnia 2003 roku1.
Cele dokumentu
Artykuł 2 Protokołu wymienia jego cele, którymi są: a) zapobieganie i zwalczanie handlu ludźmi, ze szczególnym uwzględnieniem handlu kobietami i dziećmi; b) ochrona i pomoc ofiarom takiego handlu, przy pełnym poszanowaniu przysługujących im praw człowieka; oraz c) rozwijanie współpracy pomiędzy Państwami-Stronami.
Co istotne, kolejna jednostka (artykuł 3) wskakuje na definicję, która to wszak norma stała się powszechnie obowiązującym nakazem prawa międzynarodowego: „handle ludźmi” oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użycia siły lub też z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzania, oszustwa, wprowadzania w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystywania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania. Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystanie prostytucji innych osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługę o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie albo usunięcie organów.
Zgodnie z danymi ONZ, stronami Protokołu jest 177 państw oraz 1 organizacja międzynarodowa (Unia Europejska), przy czym podpisały, ale nie ratyfikowały go do swoich porządków prawnych jedynie Kongo i Uganda. Kilka podmiotów, zgodnie z prawnomiędzynarodową zasadą suwerenności państw, zdecydowało się wprowadzić własne zastrzeżenia od obowiązywania umowy2.
Elementy handlu żywym towarem
Można wyróżnić trzy fundamentalne elementy handlu ludźmi, dzięki którym łatwiej zrozumieć mechanizmy rządzące tym zjawiskiem, a co za tym idzie także starać się im skutecznie i ostatecznie przeciwdziałać. Są to zatem czyn, środki i powód.
Czyn wskazuje na dzieło, co się stało. Handel żywym towarem polega na zwerbowaniu, przetransportowaniu, dostarczeniu, przyjęciu osoby bądź grupy osób. Działanie zatem musi obejmować zaangażowanie osób trzecich w procesie przesyłki, owej „logistyce” czy „spedycji”. Środki, a zatem, w jaki sposób dokonywany jest czyn, wskazują na groźbę czy użycie siły, oszustwa, uprowadzenie, nadużycia władzy bądź innej formy wymuszenia. Wreszcie cel wskazuje, dlaczego uprawiany jest ten proceder. ZAWSZE POWODEM HANDLU LUDŹMI JEST WYKORZYSTANIE DRUGIEGO CZŁOWIEKA, co obejmuje prostytucję, pracę przymusową, niewolnictwo czy inne formy służebności3.
W tym miejscu także należy wskazać na istotną różnicę między handlem żywym towarem a szmuglowaniem (przemycaniem, przemytem) migrantów, gdzie oba te fenomena funkcjonowały od dawna, jednak współczesny kryzys humanitarny w Europie połączył je niejako, dając intratne korzyści przestępcom – zarówno handlarzom ludziom, jak i szmuglerom, będącym coraz częściej jedną osobą.
Bynajmniej nie jest to rozróżnienie naukowe czy analityczne sensu stricto, ale wpływa bezpośrednio na prace organów państwa, głównie organów ścigania. Otóż w przypadku, gdy ofiarami handlu ludźmi są pochodzący zza granicy, tzw. bezpaństwowcy czy osoby nieposiadające dokumentów (nie będę tu wskazywać na celowe pozbawienie dokumentów przez nie same czy osoby zajmujące się ich „spedycją), funkcjonariusze państwowi najczęściej zakładają, iż są to nielegalni migranci. Za domniemaniem, że nie są to ofiary przestępstwa handlu żywym towarem idzie kolejne (mylne) domniemanie, jako, że przestępca odpowiedzialny za przemyt migrantów jest „jedynie” szmuglerem, a nie handlarzem ludźmi, co wszak zwiększałoby powagę oraz karalność czynu. Wobec tego najczęściej też odchodzi się od wszczynania postępowania w sprawie handlu żywym towarem, co przekłada się na rozwój procederu, cierpienie ofiar i dalsze zarabianie przestępców żyjących na wolności.
Kampanie społeczne
Niejako w odpowiedzi na niską, by nie powiedzieć żadną wiedzę społeczeństwa polskiego w tej sprawie, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Straż Graniczna oraz Policja Polska wznowiły kampanię społeczną, zachęcając do kontaktu z koordynatorem ds. handlu ludźmi.
Plakaty wskazują na szereg czynników oraz okoliczności, które winny budzić poważne zastanowienie oraz motywować do szybkiego kontaktu ze służbami państwa: „jeśli masz kontakt z osobą, której słabość i krytyczne położenie zostały wykorzystane (np. upośledzenie psychiczne, ułomność); której kontrolowano kontakty, zabrano telefon; szantażowaną poinformowaniem bliskich lub straszoną Policją/Strażą Graniczną; wobec której stosowano irracjonalne kary; której oferowano „odkupienie” dziecka lub sama oferowała do sprzedaży swoje dziecko, (…) to może być ofiara handlu ludźmi.”
Oczywiście nie można nie wskazać na ogrom pracy, często wolontariackiej, rzeszy osób pracujących bądź zaangażowanych w działalność organizacji pozarządowych na terenie Polski, wśród których wymienić należy: La Strada – Fundacja przeciwko Handlowi Ludźmi i Niewolnictwu, Fundacja Dzieci Niczyje, ITAKA – Centrum Poszukiwań Ludzi Zaginionych, Stowarzyszenie Po MOC dla Kobiet i Dzieci im. Marii Niepokalanej, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć czy Stowarzyszenie Interwencji Prawnej4.
Reasumując, aby od różnić przemyt ludzi od handlu ludźmi wyróżnia się elementy transgraniczności (szmuglowanie wymaga przekroczenia granicy państwa, handel żywym towarem może odbywać się także wewnątrz państwa), zgody (szmuglowanie odbywa się za zgodą, a raczej chęcią wyjazdy z państwa, podczas gdy przy procederze handlu element wolicjonalny ofiary nie istnieje) oraz wykorzystywania ludzi z ich godnością (odbywa się ono jako motyw jedynie w przypadku handlu żywym towarem.
Formy handlu ludźmi na podstawie raportu UNODC
Najbardziej znanymi formami handlu żywym towarem są przymusowa praca, stosowana głównie względem mężczyzn oraz prostytucja, przede wszystkim względem kobiet. Jednak taki obraz rzeczy to jedynie wierzchołek góry lodowej. Owszem, zgodnie z raportem z 2020 roku przedstawionym przez Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości (United Nations Office on Drugs and Crime, UNODC) wciąż te dwie formy skierowane na odpowiednio wskazane płcie są dominujące pod każdą szerokością geograficzną5.
Dokument obejmuje 148 państw, a zawiera w sobie przegląd wzorców oraz dróg przepływu handlu ludźmi na poziomie globalnym, regionalnym i krajowym. Został on oparty głównie na przypadkach handlu ludźmi wykrytych w latach 2016–2019. Odnośnie do płci, co wciąż pozostaje cechą wyróżniającą tak w sensie biologicznym, jak i roli kulturowej, jaką kobiety czy mężczyzna przyjmują w danym społeczeństwie, przeważająca większość przypadków ofiar handlu żywym towarem na świecie stanowią kobiety – prawie połowę, bo aż 46%. 20% przypadków to mężczyźni, 19% – dziewczynki (kobiety w wieku niższym niż 18 lat, zgodnie z postanowieniami Protokołu z Palermo, Art. 3(d)), 15% – chłopcy (mężczyźni w wieku poniżej 18 roku życia zgodnie z przyjętą nomenklaturą).
Dokładnie połowa wykrytych przypadków handlu żywym towarem dotyczyła wykorzystania seksualnego (przy czym pojęcie to obejmuje szeroki katalog nielegalnych usług, gdzie prostytucja jest jedną z nich, ale bynajmniej nie zamyka katalogu przestępstw seksualnych z wykorzystaniem ofiar i ich godności). Kolejne miejsca zajęła praca przymusowa (38%). Trzecie miejsca przypadło działalności przestępczej (m.in. rabunki, wymuszenia, wpływanie na zmianę zeznań przed organami ścigania czy działalność koruptogenna) – 6%, czwarte (1.5%) – żebranie, 1% – przymusowe małżeństwa, 1% – formy mieszane (przymusowa praca fizyczna oraz świadczenie usług seksualnych), poniżej progu procentowego znalazła się sprzedaż noworodków, usuwanie organów oraz inne/nieznane6.
Przyczyny trwania procederu
Zgodnie z danymi Międzynarodowej Organizacji Pracy (International Labour Organization, ILO) w 2016 roku aż 40,3 mln ludzi żyło w niewoli, w tym 24,9 mln zostało zmuszonych do nielegalnej, mało/bezpłatnej pracy, a 15,4 mln – do przymusowych małżeństw. Innymi słowy, dla ukazania ogromnej skali zjawiska, na każdy tysiąc osób na świecie przypada 5,4 ofiar współczesnego niewolnictwa. Co istotne, 1 na 4 ofiary tego niewolnictwa to dzieci.
Spośród 24,9 mln osób zwerbowanych i przetransportowanych do pracy przymusowej, 16 mln osób jest wyzyskiwanych w sektorze prywatnym. Mowa tu o polach takich jak prace domowe, prace budowlane czy rolnicze. Kolejno, aż 4,8 mln osób jest przymuszanych do pracy wiązanej z wykorzystywaniem seksualnym, a 4 mln osób pracują przymusowo dla władz państwowych7.
Przestępstwo handlu żywym towarem nie bez przyczyny nosi w sobie zimny, kalkulacyjny człon „handel”, czyli biznes, działalność gospodarcza, zarabianie pieniędzy, pomnażanie profitów ekonomicznych, utrzymanie i rozszerzanie swojej pozycji na rynku, przewaga nad konkurencją, zdobywanie klienta, stałego i nienasyconego. Nie inaczej jest w przypadku handlu ludźmi. Handlarze zarabiają co roku dziesiątki miliardów dolarów. Dopiero jednak w ostatnich latach handel ludźmi zaczął być postrzegany jako ważny problem bezpieczeństwa światowego. Powodzenie strategii przeciwdziałania zależy zatem od zrozumienia podstawowych przyczyn handlu ludźmi.
W różnych regionach świata na wzrost wskaźników handlu ludźmi przyczyniają się wielorakie czynniki, co jest spowodowane cechami charakterystycznymi dla danych społeczeństw, jego demografią, poziomem edukacji, stanem gospodarczym, rozwojem technologicznym, kulturą prawną, w tym wartościami chronionymi, jak życie i godność ludzka. Najczęstszą przyczyną, dla której osoba staje się ofiarą handlu żywym towarem pozostaje, o zgrozo w XXI w. przy tak ogromnym postępie technologiczno-cyfrowym oraz lotach turystycznych w przestrzeń kosmiczną, ubóstwo.
Feminizacja ubóstwa
W tej kategorii wyróżnia się także specyficzny jej rodzaj, a mianowicie ubóstwo kobiece czy feminizacja ubóstwa (feminization of poverty), gdzie obserwuje się ogromne pogłębiania się nierówności w poziomie życia między mężczyznami i kobietami właśnie z przyczyn ich ról społecznych, dostępu lub jego ograniczenia czy nawet uniemożliwienia do edukacji, pracy zarobkowej, samodecydowania o stanie cywilnym czy posiadaniu dzieci. W wielu bowiem kulturach pozaeuropejskich wciąż obowiązuje tradycyjny, tj. niski, status kobiety, co przekłada się na jej niską wartość w rodzinie, plemieniu, wspólnocie.
Kolejną przyczyną stale rozwijającego się zjawiska handlu żywym towarem jest wysokie światowe zapotrzebowanie na prostytutki i branże seksualne, w tym wykorzystywanie seksualne dzieci. Przy przymusowej pracy o charakterze seksualnym wymienia się jako trzecią przyczynę wysoki popyt na tanią siłę roboczą. Wskazano we wcześniejszym fragmencie niniejszej pracy, iż nielegalną siłę roboczą wykorzystuje się w gospodarstwach domowych, wiejskich, na placach budowy, zakładach krawieckich, ale także w sektorze państwowym, w kopalniach, hutach, stoczniach, etc. Stąd wskazuje się na czwarty czynnik – zwiększone zapotrzebowanie na dzieci płci męskiej, co wiąże się z handlem męskimi noworodkami, a nierzadko także i zabójstwem dziewczynek. Ludobójstwo noworodków płci żeńskiej, praktyka haniebna, dopuszczalna jest w pewnych kręgach kulturowych8.
Kolejna przyczyna jest także związana z pewnymi przyzwyczajeniami społecznymi, akceptowanymi w danych kulturach. Mowa o popyt na animacje dziecięce czy sporty dziecięce, gdzie za naczelny przykład podaje się dżokejów na wielbłądach (camel jockeys)9.
Gorsza rola społeczna kobiet
Naczelna przyczyna handlu ludźmi to ubóstwo. Pochodzi ono z wielu czynników, które same w sobie, razem bądź osobno z ubóstwem, stanowią kolejne, wymieniane przez międzynarodowe organizacje, bodźce do trwania tego straszliwego zjawiska. Wymienia się tutaj niewielkie możliwości pracy czy nawet jej brak w przypadku terenów podczas oraz po konflikcie zbrojnym, opanowanych przez klęski naturalne, gdzie rządy upadłych czy upadających państw nie są w stanie poprawić jakości życia ani zapewnić im podstawowej opieki, w tym dostępu do służby zdrowia czy edukacji.
Dochodzimy w tym momencie do kolejnej przyczyny handlu ludźmi – niskiego poziomu wykształcenia, a często także i alfabetyzacji, zwykle u kobiet. Tu wskazuje się na ostatni, dający się odbębnić czynniki, a zatem tradycyjnie służalcza rola kobieca, funkcjonująca w wielu społeczeństwach, gdzie niestety, ale bywają przypadki, gdzie kobieta zostaje wykorzystywana do przymusowej, niewolniczej pracy, ale nawet nie jest świadoma, że dochodzi względem niej do aktu niezgodnego z prawem. W swojej świadomości bowiem, żyjąc z obrazem swojej gorszej roli społecznej, nie odczuwa tragizmu sytuacji, w jakiej się znalazła.
Właśnie ów element bezradności jest najczęściej wykorzystywany przez przestępców zajmujących się handlem żywym towarem. Według raportu UNODC ofiary stają się celem, gdy są bardziej podatne na zagrożenia, a zatem handlarze ludźmi z premedytacją, licząc na dochody, wykorzystują trudne warunki życiowe swoich przyszły ofiar. Mowa tu przede wszystkim o potrzebach ekonomicznych (51% przypadków), pochodzenie dzieci z rodzin dysfunkcyjnych (20%), emocjonalny związek z handlarzem (13%), choroby mentalne czy zaburzenia zachowania (10%), status migranta (10%), dzieci pozbawione opieki rodzicielskiej (9%), ograniczona edukacja czy nieznajomość języka obcego (6%) oraz fizyczna ułomność (3%).10
Push and Pull Factors
Na określenie motywów powodujących, zwiększających, a czasem i motywujących występowanie handlu żywym towarem, wykuto termin Push and Pull Factors (czynniki pchające i ciągnące). Czynniki pchające wskazują na te okoliczności, które zmuszają ludzi do opuszczenia domu lub państwa. Stanowią cały ten tragiczny obraz sytuacji indywidualnej, a często i społecznej, jaki zmusza osobę do szukania innej drogi. Natomiast czynniki ciągnące to inaczej warunki, jakie zachęcają, ciągną, dodają nadzieję do poprawy swojego bytu. Tak więc czynnik ciągnący odnosi się do kraju, do którego dana osoba się przenosi (jest przymusowo przenoszona).
Co zatem popycha w stronę udziału w handlu ludźmi? Jak wskazano we wcześniejszym fragmencie tekstu, w krajach pochodzenia wiele osób boryka się z trudnościami społeczno-ekonomicznymi, a także niewielkimi możliwościami zarabiania na życie. Ograniczenie legalnej migracji wraz z zachęcającymi możliwościami zatrudnienia za granicą sprawia, że obecni lub potencjalni migranci są narażeni na wykorzystanie przez przemytników i handlarzy, którzy obiecują lepsze życie. Gwałtowne konflikty, a tu naczelnym przykładem jest wojna w Bośni i Kosowie w latach 90., szczególnie sprzyjały i nadal sprzyjają handlowi ludźmi, ponieważ handlarze czerpią korzyści ze słabości państwa, chaosu i dezintegracji społecznej11.
Natomiast wśród czynników ciągnących wydziela się te o charakterze społecznym, gospodarczym i politycznym. Pull factors o charakterze społecznym to związki rodzinne (chęć dołączenia do bliskich znajdujących się w innym państwie czy regionie), lepsze możliwości znalezienia partnera czy wzięcia ślubu (co dotyczy terenów powojennych, względem kobiet czy byłych kombatantów-mężczyzn wracających z działań militarnych), zatrudnienie oraz lepsze warunki życia. Do gospodarczych czynników zalicza się liczne i różnorodne oferty pracy, także lepsze warunki bytowania, edukacja (dobycie lub poszerzenie, przygotowanie do zawodu), istnienie przemysłu dającego miejsca pracy oraz opiekę socjalną, lepszą (czy w ogóle istniejącą) opiekę medyczną oraz bezpieczeństwo ekonomiczne.
Wreszcie jako polityczne czynniki wskazuje się na polityczną, światopoglądową oraz religijną wolność, a także swobodę wraz z gwarancją ochrony prawnej. Tu należy pamiętać o idealizacji nowego miejsca, do którego mają się udać osoby wykorzystywane przez handlarzy żywym towarem bądź szmuglerów. Są te ofiary bowiem w tak złych warunkach społeczno-ekonomicznych, doświadczają przemocy w domu czy miejscu przebywania, że wybór pozostawienia swojego dotychczasowego życia wydaje się racjonalnym ruchem, ostatnią szansą.
Konflikty zbrojne
Konflikty zbrojne12 zwiększają na różne sposoby podatność ludzi na stanie się ofiarami handlu żywym towarem, podczas gdy brak stabilności państwa, wszechogarniający chaos oraz nieefektywne organy ścigania jedynie sprzyjają powstawaniu grup przestępczych, funkcjonujących w ramach grup zbrojnych lub poza nimi, na obszarze „powojennym”. Obszary o słabych, niedemokratycznych rządach, także skorumpowane, przy braku środków finansowych i personalnych do reagowania na przestępczość, zapewniają handlarzom żyzną glebę do niehumanitarnej, acz intratnej działalności.
Tragiczną sytuację pogarsza jeszcze fakt, iż większość społeczeństwa znajduje się w rozpaczliwej sytuacji rodzinnej, finansowej czy zawodowej. Taki oto obraz żałoby po zmarłym podczas konfliktu zbrojnego członku (członkach) rodziny, pozbawienia domu czy gospodarstwa rolnego, zapewniającego przeżycie, niemożność uzyskania podstawowej opieki zdrowotnej wyostrzają tylko podatność na przyjęcie pozornej pomocy z rąk handlarzy ludźmi. Niektóre ugrupowania zbrojne, tu nie ma znaczenia czy funkcjonujące w ramach struktur sił zbrojnych państwa czy jako grupy rebelianckie bądź partyzanckie, mogą wykorzystywać ludność cywilną do swoich celów13. Mowa przede wszystkim o wykorzystywaniu seksualnym, w tym dzieci, przymusowych małżeństwach celem „produkcji kolejnego pokolenia bojowników/żołnierzy”, prowadzenia walk zbrojnych czy różnorakich form pracy przymusowej jako kurierzy, tragarze, kucharze, sanitariusze, etc.
Konsekwencje handlu żywym towarem
Należy jasno wskazać i podkreślać, iż handel ludźmi ma poważne konsekwencje dla jednostek, ich rodzin, społeczeństw, a wreszcie także i struktur politycznych (państw, regionalnych i globalnych organizacji międzyrządowych oraz pozarządowych). Naturalnie, humanitarne konsekwencje są najbardziej nagłośnione i oczywiste, odnoszą się bowiem do złamania godności osoby ludzkiej, a często także pozbawienia przez ludzi zdrowia fizycznego i psychicznego, a także śmierci, co nie powinno dziwić w sytuacji traktowania ludzi, swoich ofiar, przez handlarzy jak towar (stąd trudna, ale jakże dosadna polska nazwa tego fenomenu – handlu żywym towarem).
Konsekwencją dla społeczeństwa, w tym także i zachwianych bądź nieistniejących struktur państwowych, jest współzależny związek między handlem ludźmi a przestępczością. Pojawia się tu bowiem destabilizacja słabych społeczeństw, korupcja, nepotyzm, ale także wysokie ryzyko, że handel ludźmi zapewni terrorystom i rebeliantom znaczne dochody, zasili ich grupy zbrojne, zabezpieczy zdolności logistyczne (kucharze, tragarze, sanitariusze, etc.).
Następnym aspektem handlu ludźmi, będącym przykrą konsekwencją tego zjawiska, jest związek między nim a migracją. O cienkiej granicy, a najczęściej przenikaniu się tych fenomenów była już mowa.
Przemoc fizyczna i psychiczna
Ofiary handlu ludźmi są poddawane różnym formy przemocy fizycznej, psychicznej i seksualnej. Wiele ofiar handlarzy ludźmi nie tylko podlega odartemu z godności, poniżającemu traktowaniu, ale także bywa bita, torturowana, pozbawiana kończyn czy narządów, a nawet mordowana. Wcześniejsze odebranie czy zniszczenie dokumentów tożsamości nieczęsto uniemożliwia ustalenie, kim była ofiara, a także powiadomienie najbliższych o odnalezieniu i śmierci ich członka rodziny. W związku z wysokim stopniem zagrożenia wykorzystaniem seksualnym, czy wręcz użyciem danej osoby jako przymusowego pracownika czy pracownicy seksualnej, rośnie groźba chorób wenerycznych, w tym nieodwracalna niepłodność albo przeprowadzenie celowej, przymusowej i nielegalnej sterylizacji14.
Oprócz chorób przenoszonych drogą płciową, o zdrowie seksualne wykorzystywanych kobiet nikt nie dba, co wiąże się z łatwością, szybkością oraz niskimi kosztami zastąpienia chorej ofiary inną osobą. Stąd nieplanowane ciąże są częste, powstaje kwestia zdrowia i opieki nad noworodkiem, choć jego losy są niestety także przesądzone. Aborcje dokonywane są w niesterylnych warunkach, co odbija się na zdrowiu, a nierzadko życiu kobiet. Trauma czy depresja dziewczynek i kobiet jest niewyobrażalnie duża, co jest kolejnym czynnikiem popychającym je do popełniania samobójstw.
Ograniczony dostęp czy raczej jego brak do podstawowej opieki zdrowotnej czy prawnej to kolejna forma fizycznej i psychicznej przemocy stosowanej przez handlarzy ludźmi względem swoich ofiar. Wypadki przy pracy, spowodowane pracą ponad siły, podczas nienormowanego czasu pracy, z narażeniem zdrowia i życia ofiar są nagminne, nigdzie nie zgłaszane, co wszak naprowadziłoby organy ściągania na przestępców. Stąd też stosują oni groźby oraz siłę względem swoich ofiar, aby te nie zgłaszały przypadków utraty zdrowia czy wypadków podczas wykonywania przymusowej pracy, nawet gdy chodzi o poważne zabiegi medyczne. Groźby te skierowane są ponadto nie tylko do ofiar, ale także ich rodzin, co stanowi podwójną zaporę przed zgłoszeniem procederu handlu żywym towarem organom państwowym bądź organizacjom międzynarodowym.
Na zakończenie należy wskazać na presję psychiczną, pod jaką wkładają swoje ofiary handlarze pod formą układu niewolni długu. Abstrahując od faktu, czy ów dług w ogóle miał miejsce (najczęściej przestępcy wskazują na zaistniałą wierzytelność w postaci spłacenia wysokich kosztów pomocy przy czymś, transportu czy przeszmuglowania przez granicę, a następnie irracjonalnie podwyższają kwotę należną do uregulowania), machina długu rozkręca się w praktycznie niemożliwy do spłacenia kiedykolwiek mechanizm. Wówczas to handlarze sugerują sprzedaż osoby jako żony czy męża dla klienta bądź siebie samego (co wiążę się z wykorzystywaniem seksualnym), aby w ten sposób rozliczyć się finansowo z ofiarą. Jest to jednak mylny zabieg, a z rzekomego związku niewoli długu, dłużnik pada ofiarą przestępstwa przymusowego małżeństwa15.
Znaczny rozwój procederu
Handel żywym towarem to ogromna tragedia nie tylko dla ofiar i ich rodzin, ale także dla całego społeczeństwa. Wskazuje to na brak efektywnych rozwiązań prawnych (instytucjonalnych), ale często także brak podstawowej wiedzy czy empatii. Ignorancja sprawia, iż nie dociekamy, czy osoba żebrząca jest do tego zmuszana, kosztem niewolniczej pracy, głodu, kierowanych gróźb użycia siły czy przemocy fizycznej bądź seksualnej względem niej lub jej najbliższych. To samo dotyczy domów publicznych z pracownicami seksualnymi, ale także innych pracowników przemysłu seksualnego, często także osób poniżej 18 roku życia.
Jak pokazują raporty organizacji międzynarodowych, takich jak te, na które powołuje się autorka w niniejszej analizie, tj. ONZ, ILO, NATO, OBWE oraz Rada Europy, proceder handlu ludźmi nie jest duchem minionej epoki, wręcz przeciwnie – na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat znacząco się rozwinął. Oznacza to cierpienie ludzi, ich rodzin, ale także powielanie, celowe czy ignoranckie, pewnych zachowań czy zaniechań ze strony funkcjonariuszy państwa.
Handel uzależniony jest od popytu, a dopóki grupy kryminalne, przestępczości zorganizowanej czy nawet indywidualni przestępczy będą zarabiać na wymuszeniach względem osób, fenomen handlu żywym towarem będzie wciąż zjawiskiem powszechnym. Oczywiście grupy te nie mogłyby funkcjonować bez klientów16, o których należałoby napisać osobą analizę. Tu także bowiem nie brakuje mitów, jakże mylnych i źle działających na rozpowszechnianie rzetelnej wiedzy na temat handlu ludźmi, a co za tym idzie – na realnej i efektywnej pomocy jego ofiarom.
Autorka jest międzynarodowym prawnikiem, doktorem nauk społecznych w dziedzinie nauk o polityce publicznej. Wykłada na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Bergen w Norwegii. Była stypendystką rządu Nowej Zelandii na Uniwersytecie Victorii w Wellington. Jej specjalizacja to prawo dyplomatyczne i prawo wojenne, regionalizacja, prawno-polityczne relacje państw, głównie na Pacyfiku Południowy
Przypisy:
[1] Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 15 listopada 2000 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 18, poz. 160).
[2] Por. United Nations Treaty Collections, Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons, Especially Women and Children, supplementing the United Nations Convention against Transnational Organized Crime, New York, 15 November 2000: https://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?src=TREATY&mtdsg_no=XVIII-12-a&chapter=18 (dostęp 5.08.2021).
[3] Wiedza ta pochodzi z odbytego przez Autorkę w marcu 2021 roku certyfikowanego kursu NATO Learning Management System (JADL) Combatting Trafficking in Human Beings.
[4] Informacje o działalności tychże instytucji, organów państwowych oraz międzynarodowych, a także linki do nich zebrał i zamieścił Świętokrzyski Urząd Wojewódzki w Kielcach na swojej stronie oparzając słowem wstępnym Identyfikacja i wsparcie ofiar handlu ludźmi: https://www.kielce.uw.gov.pl/pl/urzad/polityka-spoleczna/przeciwdzialanie-handlo/pokrzywdzeni-handlem-lu/10795,Identyfikacja-i-wsparcie-ofiar-handlu-ludzmi.html (dostęp 5.08.2021).
[5] Raport dostępny w języku angielskim na stronie Biura Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości: https://www.unodc.org/unodc/data-and-analysis/glotip.html (dostęp 5.08.2021).
[6] Ofiarom trudno odzyskać zaufanie, bardzo często boją się wskazać zarówno swoich oprawców, jak i charakter czy miejsce przymusowego pobytu oraz pracy.
[7] Międzynarodowa Organizacja Pracy, Forced labour, modern slavery and human trafficking: https://www.ilo.org/global/topics/forced-labour/lang–en/index.htm (dostęp 5.08.2021).
[8] Por. J. Siekiera, Polityka jednego dziecka w Chinach a ludobójstwo dziewczynek, „Fundacja Instytutu Prawa Ustrojowego”: https://ipu.org.pl/polityka-jednego-dziecka-w-chinach-a-ludobojstwo-dziewczynek-dr-joanna-siekiera/ (dostęp 5.08.2021).
[9] Caritas, Pakistan’s Child Camel Jockeys Get a Fresh Start: https://www.caritas.org/2010/06/pakistans-child-camel-jockeys-get-fresh-start/; VOA News, Thousands of Boys Trapped as Camel Jockeys in Middle East: https://www.voanews.com/archive/thousands-boys-trapped-camel-jockeys-middle-east; U.S. Department of state: The Facts About Children Trafficked For Use As Camel Jockeys (dostęp 5.08.2021).
[10] Raport dostępny w języku angielskim na stronie Biura Narodów Zjednoczonych ds. Narkotyków i Przestępczości: https://www.unodc.org/unodc/data-and-analysis/glotip.html (dostęp 5.08.2021).
[11] Balkan Insight, Wartime Sexual Violence in Bosnia: The Human Trafficking Connection: https://balkaninsight.com/2020/12/31/wartime-sexual-violence-in-bosnia-the-human-trafficking-connection/; Rada Europy, Preventing and Combating Trafficking in Human Beings in Bosnia and Herzegovina: https://www.coe.int/en/web/sarajevo/preventing-and-combating-trafficking-in-human-beings-in-bosnia-and-herzegovina (dostęp 5.08.2021).
[12] Termin celowo użyty zamiast określenia “wojna”, jako że zgodnie z Międzynarodowym Prawem Humanitarnym Konfliktów Zbrojnych (MPHKZ), szerszym pojęciem jest konflikt zbrojny, a samo wypowiedzenie i prowadzenie wojny jest zakazane normami tegoż prawa.
[13] UNODC, Global Report on Trafficking in Persons 2018, Trafficking in Persons in the Context of Specific Armed Conflicts, Booklet 2 (United Nations publication, Sales No. E.19.IV.2), s. 23-24; United Nations University, Fighting Human Trafficking in Conflict: https://unu.edu/fighting-human-trafficking-in-conflict (dostęp 5.08.2021).
[14] Cornell law School, Legal Information Institute, Women and Justice: Topics: Forced and early marriage, Forced sterilization, Gender violence in conflict, International law, Sexual violence and rape, Statutory rape or defilement, Trafficking in persons: https://www.law.cornell.edu/women-and-justice/topic/forced_sterilization; Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Summary Report of the OSCE/ODIHR Conference on Forced and Coercive Sterilization of Roma Women: “Justice and Reparations for Victims” in the Czech Republic: https://www.osce.org/odihr/sterilization_report (dostęp 6.08.2021).
[15] N. Jain, Forced marriage as a crime against humanity, “Journal of international criminal justice” 2008/6, s.1013-1032; Child, Early and Forced Marriage, A Multicountry Study: A Submission to the UN Office of the High Commissioner on Human Rights (OCHCR), 15 December 2013.
[16] Zob. H.J. Clawson, N. Dutch, Case Management and The Victim of Human Trafficking: A Critical Service For Client Success, U.S. Department of Health and Human Services, Office of the Assistant Secretary for Planning and Evaluation, 2006; A. Di Nicola, A. Cauduro, M. Lombardi, P. Ruspini (red.), Prostitution and Human Trafficking: Focus on Clients, Springer 2009.
