Sieć badawcza „KonKoop” (Cooperation and Conflict in Eastern Europe) prowadząca analizy w ramach berlińskiego ośrodka Centre for East European and International Studies przygotowała opracowanie o bezpieczeństwie energetycznym w Europie wschodniej od 2022 roku. Oczywiście charakter ośrodka (finansowany ze środków rządu federalnego) ustawia optykę autorów pod kątem niemieckiej agendy energetycznej. Poniżej publikujemy zestawienie najważniejszych myśli z pierwszej części tej analizy.
Agresja Rosji na Ukrainę w pełni ujawniła znaczenie sektora energetycznego i branż pochodnych dla samodzielności gospodarczej Europy. Zmusiła też zarówno państwa członkowskie i całą Unię do ponownego przemyślenia swoich strategii energetycznych a w szczególności zależności od Rosji. Nowe linie podziału w europejskiej polityce energetycznej i środowiskowej obaliły długo utrzymywane przekonania o pokoju generowanym przez energię. Pośpieszne, ale udane podłączenie sieci energetycznych Ukrainy i Mołdawii do sieci europejskiej po inwazji zapewniło ich częściowe włączenie do europejskiej „sieci bezpieczeństwa energetycznego” i obnażyło materialne wymiary bezpieczeństwa energetycznego. Jednocześnie wojna przeciwko Ukrainie pokazała również, jak duże znaczenie ma percepcja i obawy zwykłych konsumentów, zwłaszcza podczas analizy ustaleń dotyczących bezpieczeństwa energetycznego. W tym kontekście zwraca uwagi gotowości Ukraińców do przystosowania się do ciągłych przerw w dostawach energii zamiast ucieczki z kraju. Równie istotny okazał się wpływ weryfikacji rosyjskiego „straszaka energetycznego” w pierwszych miesiącach po pełnoskalowej agresji.
Możliwa niestabilność dostaw energii jako zagrożenie dla bezpieczeństwa stały się istotną kwestią debaty od 2022 roku. Pomimo zbliżającego się kryzysu, główne gospodarki europejskie niewiele zrobiły wcześniej, aby wzmocnić swoje bezpieczeństwo energetyczne i suwerenność. Przez dziesięciolecia, aby zaspokoić rosnące zapotrzebowanie na paliwa kopalne i jądrowe, UE i jej państwa członkowskie stały się silnie uzależnione od importu energii, przy czym Rosja była zdecydowanie największym dostawcą]. Tymczasem postępowała niskoemisyjna transformacja energetyczna. Jeszcze przed rosyjską inwazją, energia odnawialna była najszybciej rozwijającym segmentem sektora energetycznego. Udział odnawialnych źródeł energii w produkcji energii w UE wzrósł ponad dwukrotnie między 2005 a 2022 r.[ Stało się jednak jasne, że odejście od paliw kopalnych na rzecz technologii energii odnawialnej wymaga nie tylko inwestycji ale też uwzględnienia czynnika społecznego.
Kraje Europy Wschodniej były jeszcze w większym stopniu dotknięte pilną potrzebą odłączenia swoich systemów energetycznych od rosyjskich sieci. Przez dziesięciolecia były one nie tylko zależne od rosyjskich zasobów energetycznych, ale także od całego procesu, w tym produkcji, dostaw i łańcuchów wartości. Zależność ta nie ograniczała się zatem do dostaw, ale obejmowała również całą infrastrukturę. Niektóre z tych współzależności istniały jeszcze do niedawna albo wręcz istnieją nadal. Na przykład łotewski port Ventspils (Windawa) przetwarzał rosyjskie produkty naftowe do czasu wejścia w życie unijnego zakazu w lutym 2023 r. Pomimo trwającej wojny, tranzyt przez ukraiński system transportu rosyjskiego gazu do Europy (głównie na Słowację i Węgry) ma być kontynuowany co najmniej do wygaśnięcia pięcioletniego kontraktu w grudniu 2024 r.
Po ataku Rosji na Ukrainę na pełną skalę, odłączenie się od rosyjskich paliw kopalnych i krytycznej infrastruktury energetycznej postawiło kraje europejskie przed poważnym wyzwaniem znalezienia alternatywnych rozwiązań i przyspieszenia transformacji energetycznej. Odłączenie się od rosyjskiego świata energetycznego jest powszechnie określane jako decoupling. Decoupling został wyartykułowany przez zachodnie rządy jako strategia mająca na celu zerwanie ich zależności energetycznej od rosyjskich sieci poprzez odłączenie tradycyjnej europejskiej architektury energetycznej od rosyjskiej dominacji (gaz, paliwo jądrowe, węgiel, sieci energetyczne) i związanych z tym niskich cen. Jednak uzgodniona strategia oddzielenia i konkretne środki zmaterializowały się dopiero po inwazji Rosji na Ukrainę na pełną skalę. Decoupling energetyczny, który rozpoczął się w 2022 r. jest powszechnie postrzegany jako największy zwrot w stosunkach Europy z Rosją od zakończenia zimnej wojny.
W omawianym raporcie przyjęto podejście do bezpieczeństwa energetycznego, które określono jako wernakularne. Chodzi o rozbicie tradycyjnego, „geopolitycznego” rozumienia tego terminu na czynniki społeczne i polityczne i mocny nacisk położony na zarządzanie w czasie i przestrzeni społecznymi obawami. Wernakularne postrzeganie bezpieczeństwa energetycznego uwzględnia poglądy końcowych konsumentów energii. W ciągu ostatnich dziesięcioleci bezpieczeństwo energetyczne rozszerzyło się, obejmując więcej niż tylko bezpieczeństwo dostaw. Chociaż podejmowano różne próby konceptualizacji bezpieczeństwa energetycznego, odnosimy się do powszechnie przyjętego pojęcia „czterech A”: dostępności, przystępności cenowej, dostępności/niezawodności i akceptowalności/zrównoważonego rozwoju. Bezpieczeństwo energetyczne jest obecnie nadal oceniane na podstawie parametrów przystępności cenowej i niezawodności dostaw, ale coraz większą uwagę zwraca się na wymiar fizyczny – bezpieczeństwo materialne instalacji i personelu. Ponadto istnieje wymiar czasowy: bezpieczeństwo uznaje się za zapewnione, gdy jest postrzegane „w dającej się przewidzieć przyszłości” jako wolne od „poważnego ryzyka poważnych zakłóceń w świadczeniu usług”.
Na Ukrainie werbalne bezpieczeństwo energetyczne jest powiązane z praktykami obywatelstwa infrastrukturalnego, gdzie „oszczędzanie energii” i płacenie rachunków za media jest traktowane jako patriotyczne działanie w ramach działań wojennych. To właśnie przerwy w dostawach prądu i energii w sektorze energetycznym na Ukrainie po rosyjskich kampaniach bombowych w październiku/listopadzie 2022 r. i kwietniu-czerwcu 2024 r. sprawiły, że ten wcześniej raczej abstrakcyjny strach przed odłączeniem stał się bardziej realnym i obecnym zagrożeniem. Ciągłe przerwy w dostawach prądu, które regulują dostawy energii w celu zapewnienia krytycznych dostaw do szpitali, sieci komunikacyjnych, sił zbrojnych i innych ważnych usług, sprawiły, że generatory napędzane benzyną stały się nowym elementem na ulicach ukraińskich miast
Linia tematyczna „In:Security in Eastern Europe” w ramach sieci badawczej KonKoop bada, w jaki sposób bezpieczeństwo jest postrzegane, doświadczane i realizowane przez zwykłych obywateli. Wcześniej linia tematyczna In:Security badała, w jaki sposób „bezpieczeństwo społeczne” w Europie zmieniło się w kontekście wojny Rosji na Ukrainie. Właśnie dlatego – opierając się m.in. na doświadczeniach historycznych – w raporcie podkreślono kluczowy wymiar spójności społecznej.
