Pozycja Federacji Rosyjskie na rynku energetycznym jest wciąż silna, chociaż słabnie od 2014 roku. Jest to głównie spowodowane słabnącą pozycją na międzynarodowym rynku energetycznym, gdzie państwa czujące się zagrożone ze strony Rosji dążą do dywersyfikacji źródeł. Przykładem takich działań jest z pewnością ukierunkowanie się na pozyskiwanie energii z USA, Bliskiego Wschodu, a także Afryki Północnej.
Doktryna bezpieczeństwa energetycznego
Rynek rosyjski jest niestabilny, a działania mające na celu negatywne wpływanie na odbiorców energii oraz podnoszenie cen paliw, powodują większe rozdarcia między Rosją a jej partnerami. Kolejne działania mające na celu wzmocnienie swojej pozycji, są prezentowane przez Kreml w postaci uchwalania nowych doktryn strategicznych.
Dokument odzwierciedla rosyjskie cele w Azji. Po tym jak doszło aneksji Krymu i nałożono wiele sankcji, Rosja ma problem na rynku w Europie, mimo że w 2018 roku ok. 74% rosyjskiego gazu i ok. 41% ropy trafiło do państw Unii Europejskiej. Nowa doktryna zakłada pogłębienie integracji Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP) i Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej (EUG), gdzie celem jest stworzenie wspólnego rynku i polityki energetycznej. Miałby on objąć 20% światowych zasobów gazu i 7% ropy. W dokumencie postuluje się też ściślejsze więzy energetyczne z państwami BRICS i Szanghajskiej Organizacji Współpracy (choć realna wymiana handlowa dotyczy jedynie Chin). Oprócz powyższych przewiduje współpracę z członkami OPEC i Forum Eksporterów Gazu, co świadczy o tym, że Rosja chce utrzymać wyższe ceny surowców. Region bałtycko-nordycki ma stanowić rynek zbytu, ale jest także wyzwaniem z uwagi na podejmowane działania w kontekście dekarbonizacji i poszukiwania dywersyfikacji źródeł energii[1].
Unia Europejska
Wbrew promowanej przez Kreml wizji korzystnej dla Europy współpracy energetycznej, w ramach której Rosja występuje w roli stabilnego oraz korzystnego cenowo dostawcy surowców energetycznych, od schyłku lat 2000. można zaobserwować szereg działań ze strony jak i poszczególnych europejskich państw, tak i organów ponadnarodowych (np. Komisji Europejskiej), skutkujących zmniejszeniem swobody działań rosyjskich przedsiębiorstw energetycznych na rynkach europejskich, ograniczeniem potencjału energetyki jako hard power Rosji w relacjach międzynarodowych, ostatecznie mogących prowadzić do zakończenia jej roli jako kluczowego źródła europejskich nośników energetycznych.
Jednym z kluczowych aspektów w tych działaniach jest dążenie Unii Europejskiej do ustrukturyzowania rynku energetycznego regionu, co zwiększa transparentność zawieranych umów energetycznych, tym samym zmniejszając rosyjskie możliwości oddziaływania oraz czerpania korzyści kosztem poszczególnych krajów. Kluczowym epizodem było wdrążenie III pakietu energetycznego UE z 2009 r., dzięki któremu rynek gazu zaczął być kształtowany w większym stopniu na podstawie popytu i podaży, co skutkowało odejściem od, preferowanych przez Moskwę, długoterminowych kontraktów gazowych na rzecz krótkoterminowych. Również Pakiet znosił praktykę klauzur w kontraktach, zgodnie z którą zakazanym było odsprzedanie importowanego rosyjskiego gazu innym państwom. Również wymierzoną w Rosję była wprowadzona regulacja o unbundlingu (tzw. „Klauzura Gazpromu”), zgodnie z którą wprowadzono nakaz rozdzielenia działalności przesyłania bądź dystrybucji gazu od dostarczania do odbiorców. Poprzez tę regulację Gazprom stracił udziały w szeregu firm energetycznych[2].
Powyższe działania można łączyć z istotą rosyjskiego eksportu energetycznego, posiadającego nacechowanie polityczne, będąc jednym z głównych narzędzi realizowania przez Moskwę agresywnej polityki zagranicznej. Rosyjska „dyplomacja energetyczna” została uznana za szczególne zagrożenie po wywołaniu przez Kreml kryzysu na wschodzie Ukrainy w 2014 r. Manipulowanie dostawami surowców energetycznych, od których uzależniona jest Europa, nie jest bowiem tylko instrumentem oddziaływania na państwa Środkowo-Wschodniej Europy, lecz stanowi również zagrożenie dla bezpieczeństwa energetycznego innych państw europejskich. Bardzo negatywnie na rosyjskie wpływy na europejskie firmy energetyczne wpłynęły sankcje nałożone na Rosję z powodu aneksji Krymu przez państwa Unii Europejskiej oraz Stany Zjednoczone[3].
źródło: Eurostat
Rola Rosji
Rosyjska dyplomacja energetyczna szczególnie często sięga po powiązanie kwestii energetycznych z konsekwencjami politycznymi. Przyjęcie politycznych żądań Moskwy przez ich partnerów wiązać się może na przykład z obniżeniem ceny zakupu surowców energetycznych, zaś ich odrzucenie – z drastyczną podwyżką cen bądź groźbą zaprzestania ich dostaw.
Import surowców z Rosji do państw Europy Środkowo-Wschodniej Gaz, m3
źródło: Eurostat
Ropa naftowa, tys. ton
źródło: Eurostat
Podważanie bezpieczeństwa energetycznego innych krajów poprzez m. in. nagłe i niezapowiadane wstrzymywanie czy ograniczanie dostaw nośników energetycznych jest sposobem psychologicznego nacisku. Poprzez efekt zaskoczenia Rosja jest w stanie osiągać w krótkim okresie czasu znaczne korzyści polityczne oraz ekonomiczne, przede wszystkim za sprawą swej wyjątkowej pozycji na europejskim rynku energetycznym. Ta dominująca pozycja może jednak powoli słabnąć, zwłaszcza w kontekście krajów bałtyckich i Polski, które bardzo mocno postawiły na dywersyfikację źródeł.
Dr Aleksander Olech – ekspert Portalu i Fundacji Trójmorze, a także Dyrektor Programu Bezpieczeństwa Europejskiego w Instytucie Nowej Europy. Specjalizuje się w tematyce zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego.
[1] B. Bieliszczuk, J. Benedyczak, Nowa doktryna bezpieczeństwa energetycznego Rosji, PISM, 25/2019.
[2] F. Proedrou, Russian Energy Policy and Structural Power in Europe, „Europe-Asia Studies” 2018, nr 70 (1), pp. 78-81.
[3] J. Richaman, N. Ayyılmaz, Can the US and Europe contain Russian power in the European energy market? A game theoretic approach, „Energy Strategy Reviews” 2019, nr 26, pp. 2-3, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2211467X19300860; N. Slobodian, Political Technologies
of Russian Energy Diplomacy, „Nowa Polityka Wschodnia” 2018, nr 1 (16), pp. 58-61.
